ΥΠΑΤΙΑ: Η ΣΗΜΑΝΤΙΚΟΤΕΡΗ ΦΙΛΟΣΟΦΟΣ ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑΣ

«Η αγάπη, η φιλία και ο θαυμασμός δεν ενώνουν τους ανθρώπους τόσο, όσο το κοινό μίσος για κάτι», ισχυρίστηκε ο Άντον Τσέχωφ. Και αυτός ο αφορισμός του δεν θα μπορούσε να έβρισκε καλύτερη ανταπόκριση στο πρόσωπο της υπέροχης φιλοσόφου, μαθηματικού και αστρονόμου Υπατίας, όταν ένα αγράμματο και οργισμένο πλήθος, ένας όχλος φανατικών χριστιανών για την ακρίβεια, ενώθηκε κάτω από το μίσος του για αυτήν και της επεφύλαξε έναν μαρτυρικό θάνατο.
Η Υπατία γεννήθηκε στην Αλεξάνδρεια της υπό Ρωμαϊκή κατοχή Αιγύπτου το 370 και δολοφονήθηκε το 415. Ήταν νεοπλατωνική φιλόσοφος, μαθηματικός και αστρονόμος. Διηύθυνε στην Αλεξάνδρεια τη νεοπλατωνική σχολή που της κληροδότησε ο πατέρας της Θέων, ο οποίος φρόντισε να τη στείλει στην Αθήνα και στην Ιταλία για να παρακολουθήσει μαθήματα στη σχολή του Πλούταρχου του Νεότερου και της κόρης του Ασκληπιγένειας, ενώ επιπλέον μαθήτευσε και κοντά στον Ιεροκλή.

Ως προς την καταγωγή της, καθώς ο πατέρας της ήταν πολίτης και της Αλεξάνδρειας και της Αθήνας, θεωρείται πως και η Υπατία είναι τόσο Αιγύπτια όσο και Ελληνίδα. Επιπλέον, αν και η Αλεξάνδρεια τελούσε υπό ρωμαϊκή κατοχή, στην πραγματικότητα δρούσαν εκεί τόσο το ρωμαϊκό, όσο και το ελληνικό και αιγυπτιακό δίκαιο. Αυτό έδινε το ελεύθερο στους πολίτες της Αιγύπτου να διατηρούν τα δικά τους ήθη και έθιμα, καθώς ειδικά στην Αλεξάνδρεια κατοικούσαν και Έλληνες και Αιγύπτιοι.
Επομένως στη μαγευτική αυτή πόλη οι επιστήμες και τα γράμματα εμφάνιζαν τεράστια ανάπτυξη, ενώ η Βιβλιοθήκη της Αλεξάνδρειας ήταν η μεγαλύτερη του τότε γνωστού κόσμου. Με αυτό το δεδομένο, η νεοπλατωνική σχολή της Υπατίας γνώριζε μεγάλη άνθηση. Επιπλέον η ίδια μπορούσε να έχει στην ιδιοκτησία της περιουσία ακίνητη και κινητή, αλλά και να διδάσκει χωρίς κανέναν περιορισμό. Στην προσωπική της ζωή ήταν αγνή, σεμνή, ενώ ήταν ενδεδυμένη με την κλασική χλαμύδα των πλατωνιστών της εποχής της. Παρ’ όλη την ομορφιά της, δεν προκαλούσε ποτέ, και τη σέβονταν και οι εθνικοί και οι χριστιανοί της Αλεξάνδρειας. Πολλοί δε από τους μαθητές της ήταν γόνοι πλούσιων οικογενειών, που στην πορεία της ζωής τους αναρριχήθηκαν σε υψηλά αξιώματα.

Ήταν ίσως η μόνη γυναίκα που μπορούσε να διδάσκει φιλοσοφία δημοσίως, σε άνδρες και γυναίκες, χωρίς προβλήματα, τουναντίον απολάμβανε τον σεβασμό όλων, ασκώντας επιρροή σε σημαντικές προσωπικότητες, όπως ο επίσκοπος Κυρήνης Συνέσιος και ο έπαρχος της Αλεξανδρείας Ορέστης. Η ίδια επηρεάστηκε φιλοσοφικά από τους νεοπλατωνικούς Πλωτίνο και Ιάμβλιχο.
Ειδικά με τον έπαρχο Ορέστη είχε σημαντική φιλία και συχνές συναντήσεις.
Η Υπατία ήταν λογία και εκπληκτική δασκάλα στα μαθηματικά. Επιμελήθηκε έργα γεωμετρίας, άλγεβρας και αστρονομίας, και γνώριζε πώς να κατασκευάζει αστρολάβους και υγροσκόπια. Σύμφωνα με το Λεξικό του Σουίδα, είχε γράψει τρία έργα, κατονομάζοντας ένα από αυτά. Πρόκειται για τον «Αστρονομικό Κανόνα», ενώ ανέλυε τους κώνους του Απολλώνιου, που θεωρούνται από τα πιο δύσκολα έργα της αρχαιότητας και ήταν αυτοί που έθεσαν τα θεμέλια για πολλά από αυτά που στο μέλλον έγιναν γνωστά ως προβολική γεωμετρία. Μία άλλη πηγή πληροφοριών για τις μαθηματικές δραστηριότητες της Υπατίας είναι η αλληλογραφία του Συνέσιου που αποκαλύπτει ότι σπούδασε φιλοσοφία και αστρονομία κάτω από την καθοδήγηση της Υπατίας και αναφέρει τη δημιουργία κάποιων επιστημονικών οργάνων, όπως ο αστρολάβος και το υγρόμετρο. Με τον Συνέσιο διατηρούσε σταθερή αλληλογραφία, τμήματα της οποίας έχουν σωθεί και αποκαλύπτουν τον τεράστιο θαυμασμό που έτρεφε ο Επίσκοπος για την Υπατία. «…Ακόμα και αν υπάρχει απόλυτη λήθη στον Άδη, ακόμα και εκεί θα σε θυμάμαι αγαπητή Υπατία», έγραφε στις επιστολές του.

Ο μαρτυρικός θάνατος

Το 415 μ.Χ, ο Ορέστης έβγαλε διάταγμα με το οποίο ρύθμιζε τις δημόσιες γιορτές των Εβραίων, για να ξεμπερδεύει με τις ταραχές που προκαλούσαν. Το διάταγμα τοιχοκολλήθηκε και κάποιος χριστιανός, ο Ιέραξ, ανακοίνωσε τις νέες ρυθμίσεις. Οι Εβραίοι προσβλήθηκαν και απευθύνθηκαν στον Έπαρχο της Αλεξανδρείας Ορέστη, ο οποίος διέταξε να συλληφθεί ο Ιέραξ και να βασανιστεί δημοσίως. Αυτό εξόργισε τον επίσκοπο Κύριλλο, που εξαπέλυσε επίθεση εναντίον των Εβραίων. Ακολούθησαν συμπλοκές, με τον Κύριλλο να εξορίζει τους Εβραίους και να δίνει τις περιουσίες τους στους χριστιανούς. Όταν μάλιστα ένας χριστιανός, ο Αμμώνιος, τραυμάτισε με πέτρα τον Ορέστη στο κεφάλι, συνελήφθη και εκτελέστηκε.
Η Υπατία, λόγω της φιλίας της με τον Ορέστη, κατηγορήθηκε από τους χριστιανούς ότι συνωμοτούσε μαζί του εναντίον τους. Τότε ο όχλος των χριστιανών μοναχών με επικεφαλής τον κληρικό Πέτρο την απήγαγε από την άμαξά της, τη μετέφερε σε μια εκκλησία, όπου την έγδυσαν και την έγδαραν ζωντανή. Όταν εκείνη πέθανε, διαμέλισαν το σώμα της και έριξαν κάθε κομμάτι στη φωτιά.

«Ο θάνατος της Υπατίας», ελαιογραφία του Τσαρλς Ουίλιαμ Μίτσελ (Charles William Mitchell), 1885

Γραπτές μαρτυρίες για τον μαρτυρικό θάνατο της Υπατίας

1] Δαμάσκιος (5ος αι.)

Ο Δαμάσκιος στο έργο του «Η ζωή του Ισιδώρου» κάνει μια εκτενή αναφορά στην Υπατία, τασσόμενος φανερά υπέρ της και κατονομάζοντας ευθέως τον χριστιανό επίσκοπο Αλεξανδρείας Κύριλλο ως υπεύθυνο για τον θάνατό της. Αναφέρει σχετικά: «Η Υπατία, κόρη του Θέωνος του γεωμέτρη και φιλοσόφου της Αλεξάνδρειας, ήταν η ίδια μια διάσημη φιλόσοφος. Ήταν σύζυγος του φιλοσόφου Ισιδώρου και έγινε γνωστή την περίοδο της δυναστείας του αυτοκράτορα Αρκαδίου. Συγγραφέας ενός υπομνήματος στα έργα του Διοφάντου, επίσης έγραψε ένα βιβλίο με τίτλο “Αστρονομικός Κανόνας” και ένα υπόμνημα πάνω στα “Κωνικά” του Απολλώνιου. Σφαγιάστηκε από τους Αλεξανδρινούς και το σώμα της βεβηλώθηκε και σύρθηκε σε ολόκληρη την πόλη. Αυτό συνέβη εξαιτίας του φθόνου απέναντι στην εξαιρετική σοφία της, ιδιαίτερα στον τομέα της αστρονομίας. Μερικοί ισχυρίζονται πως ο Κύριλλος ήταν υπεύθυνος για αυτήν την ωμότητα, ενώ άλλοι κατηγορούν τη σκληρότητα και τις βίαιες τάσεις των Αλεξανδρινών, που συμπεριφέρθηκαν με τον ίδιο τρόπο σε πολλούς από τους επισκόπους τους, όπως ο Γεώργιος και ο Πρωτέριος».
Σε άλλο σημείο:
«Η γυναίκα συνήθιζε να φοράει τον χιτώνα του φιλοσόφου, να κυκλοφορεί μέσα στην πόλη και να ερμηνεύει δημόσια Πλάτωνα, Αριστοτέλη ή έργα οποιουδήποτε άλλου φιλοσόφου σε αυτούς που ήθελαν να την ακούσουν. Ήταν τόσο όμορφη και καλλίγραμμη, που ένας μαθητής της την ερωτεύθηκε και, μη μπορώντας να ελέγξει τα συναισθήματά του, της έδειξε δημόσια τον πόθο του. Ανεπιβεβαίωτες πληροφορίες θέλουν την Υπατία να αντιμετωπίζει αυτόν τον έρωτα με τη βοήθεια της μουσικής. Η αλήθεια είναι πως η ιστορία με τη μουσική είναι ψεύτικη. Στην πραγματικότητα, συγκέντρωσε πανιά που ήταν λερωμένα με αίμα από την περίοδό της και του τα έδειξε, ως δείγμα της ακάθαρτης φύσης της, λέγοντας “αυτό είναι που αγαπάς, νεαρέ, και δεν είναι όμορφο”! Ο μαθητής επηρεάστηκε τόσο από την ντροπή και την έκπληξη, που άλλαξε και έγινε καλύτερος άνθρωπος».
Για τη δολοφονία της φιλοσόφου, ο ιστορικός παρουσιάζει ως κύριο υπεύθυνο τον επίσκοπο Αλεξανδρείας Κύριλλο: «Συνέβη μια μέρα που ο Κύριλλος, επίσκοπος της αντίπαλης θρησκείας, περνούσε έξω από το σπίτι της Υπατίας και είδε συγκεντρωμένο ένα μεγάλο πλήθος από ανθρώπους και άλογα... Όταν ρώτησε γιατί ήταν τόσος κόσμος μαζεμένος και για ποιον λόγο γινόταν τόση φασαρία, οι οπαδοί της του απάντησαν ότι ήταν η οικία της φιλοσόφου Υπατίας και ότι ήταν έτοιμη να τους μιλήσει. Όταν ο Κύριλλος τα άκουσε αυτά, καταλήφθηκε τόσο πολύ από φθόνο, που αμέσως ξεκίνησε να σχεδιάζει τη δολοφονία της, με τον πιο απεχθή τρόπο. Έτσι, όταν η Υπατία βγήκε από το σπίτι της όπως συνήθιζε, μια ομάδα σκληρών και πωρωμένων ανθρώπων, που δεν φοβόταν ούτε τη θεία οργή ούτε την ανθρώπινη εκδίκηση, της επιτέθηκε και την έσφαξε, διαπράττοντας ένα απεχθές όσο και ντροπιαστικό έγκλημα απέναντι στην πατρίδα τους».

2] Σωκράτης ο Σχολαστικός (5ος αι.)

Ο Σωκράτης ο Σχολαστικός, στην «Εκκλησιαστική Ιστορία» του, αναφέρεται στα γεγονότα εκείνα: «Υπήρχε μια γυναίκα στην Αλεξάνδρεια με το όνομα Υπατία, κόρη του φιλοσόφου Θέωνος, με τέτοια επιτεύγματα στην επιστήμη και τη λογοτεχνία, που ξεπερνούσε κατά πολύ όλους τους φιλοσόφους της εποχής της. Έχοντας σπουδάσει με επιτυχία στις σχολές του Πλάτωνος και του Πλωτίνου, εξηγούσε τις αρχές της φιλοσοφίας στους μαθητές της, πολλοί από τους οποίους ταξίδευαν από μακρινά μέρη για να ακούσουν τις διδασκαλίες της... Παρ’ όλα αυτά, έπεσε θύμα των πολιτικών αντιζηλιών που επικρατούσαν κατά την εποχή της. Καθώς είχε συχνές συναντήσεις με τον Ορέστη (έπαρχος της περιοχής), είχε ευρέως διαδοθεί ανάμεσα στους χριστιανούς ότι ήταν αυτή που εμπόδιζε τον Ορέστη να έρθει στο πλευρό του επισκόπου». Στη συνέχεια, μας περιγράφει αναλυτικά τη φρικτή δολοφονία της: «Κάποιοι από αυτούς (τους χριστιανούς), ως αποτέλεσμα, κινούμενοι από έναν φλεγόμενο και μισαλλόδοξο ζήλο, με αρχηγό τους έναν αναγνώστη ονόματι Πέτρο, έστησαν ενέδρα και την έπιασαν κατά την επιστροφή της στο σπίτι, την έσυραν από το άρμα της μέχρι τον ναό με το όνομα Καισάρειον, όπου την έγδυσαν εντελώς και τη δολοφόνησαν με κεραμίδια. Αφού ακρωτηρίασαν το σώμα της, μετέφεραν τα μέλη της σε ένα μέρος με το όνομα Σίναρον, όπου τα έκαψαν. Αυτό το συμβάν έφερε ουκ ολίγη καταισχύνη όχι μόνο στον Κύριλλο, αλλά και σε ολόκληρη την Εκκλησία της Αλεξάνδρειας. Και σίγουρα τίποτε δεν μπορεί να είναι πιο απόμακρο από το πνεύμα του Χριστιανισμού απ’ ό,τι η υποκίνηση σφαγών, μαχών και συναλλαγών αυτού του είδους...»

3] Ιωάννης, επίσκοπος Νικίου (7ος αι.)

Στο έργο του «Χρονικά», ο Ιωάννης Νικίου αναφέρεται στην Υπατία, επισημαίνοντας το μίσος του για εκείνη που παρέσερνε στη… μαγεία της τους χριστιανούς:
«Και εκείνες τις ημέρες εμφανίζονταν στην Αλεξάνδρεια μια γυναίκα φιλόσοφος, μια παγανίστρια με το όνομα Υπατία, και ήταν αφοσιωμένη διαρκώς στη μαγεία, τους αστρολάβους και τα μουσικά όργανα και παρέσυρε πολύ κόσμο μέσω των σατανικών δυνάμεών της. Και ο κυβερνήτης της πόλης την τιμούσε εξαιρετικά, γιατί τον είχε παρασύρει με τη μαγεία της. Και σταμάτησε να πηγαίνει στην εκκλησία, όπως συνήθιζε. Αλλά πήγε μία φορά, όταν βρέθηκε σε κατάσταση κινδύνου. Και δεν έκανε μόνο αυτό (η Υπατία), αλλά τράβηξε πολλούς πιστούς σε αυτήν και αυτός (ο κυβερνήτης) δεχόταν τους απίστους στο σπίτι του». Στη συνέχεια, μας περιγράφει το ακόλουθο επεισόδιο: «Και (οι Εβραίοι) έστειλαν συγκεκριμένα άτομα κοντά τους στους δρόμους της πόλης τη νύχτα, ενώ άλλοι κλαψούριζαν λέγοντας “η εκκλησία του Αγίου Αθανασίου καίγεται, ελάτε να βοηθήσετε όλοι οι χριστιανοί”. Και οι χριστιανοί ακούγοντας αυτό πλησίασαν, χωρίς να γνωρίζουν την πλεκτάνη των Ιουδαίων. Και όταν οι χριστιανοί πλησίασαν, οι Εβραίοι σηκώθηκαν και έσφαξαν με φρικτό τρόπο τους χριστιανούς και έχυσαν το αίμα πολλών, παρόλο που ήταν αθώοι. Και το πρωί, όταν οι επιζήσαντες χριστιανοί έμαθαν για τη φριχτή πράξη των Εβραίων, πήγαν στον πατριάρχη. Και οι χριστιανοί συγκεντρώθηκαν όλοι μαζί και κινήθηκαν με οργή προς τις συναγωγές των Εβραίων και τις κατέλαβαν και τις εξάγνισαν, μετατρέποντάς τες σε εκκλησίες. Μία από αυτές πήρε το όνομα του Αγίου Γεωργίου. Όσο για τους δολοφόνους Εβραίους, τους έδιωξαν από την πόλη, λεηλάτησαν τα υπάρχοντά τους και τους έβγαλαν έξω εντελώς ατιμασμένους, και ο έπαρχος Ορέστης ήταν ανίκανος να τους προσφέρει οποιαδήποτε βοήθεια». Αμέσως μετά, ο συγγραφέας μάς αφηγείται τη δολοφονία της Υπατίας: «Και μετά από αυτό, ένα πλήθος πιστών στον Θεό συγκεντρώθηκε υπό την καθοδήγηση του Πέτρου, αυτός ο Πέτρος ήταν ένας τέλειος πιστός του Ιησού Χριστού, και κινήθηκαν για να βρουν την παγανίστρια που είχε παρασύρει τους ανθρώπους της πόλης και τον έπαρχο με τη μαγεία της. Και όταν έμαθαν πού βρισκόταν, πήγαν εκεί και τη βρήκαν να κάθεται σε μια καρέκλα. Και κάνοντάς τη να κατέβει, την έσυραν μέχρι τη μεγάλη εκκλησία, με το όνομα Καισάρειον. Αυτό έγινε κατά τις ημέρες της νηστείας. Και έσκισαν τα ρούχα της και την έσυραν στους δρόμους της πόλης, μέχρι που πέθανε. Και μετέφεραν το σώμα της σε ένα μέρος με το όνομα Σίναρον και το έκαψαν με φωτιά. Και όλος ο κόσμος συγκεντρώθηκε γύρω από τον πατριάρχη Κύριλλο και τον αναγόρευσε “νέο Θεόφιλο” (ο προηγούμενος πατριάρχης), γιατί κατέστρεψε τα τελευταία υπολείμματα της ειδωλολατρίας στην πόλη». Ο Ιωάννης εδώ υπονοεί σχεδόν άμεσα ότι ο πατριάρχης ήταν υπεύθυνος και για τη δολοφονία της «ειδωλολάτρισσας» Υπατίας, μεταξύ των άλλων…

Το μαρτυρικό τέλος της Υπατίας το 415 μ.Χ. χαρακτηρίστηκε από την καθηγήτρια Φιλοσοφίας του Πανεπιστημίου Μίσιγκαν, Καθλίν Γουάιντερ, ως το τέλος της κλασικής αρχαιότητας. Είναι γεγονός πως στη Βυζαντινή αυτοκρατορία είχε ήδη αρχίσει από τους Ρωμαίους αυτοκράτορες (πλην του Ιουλιανού) η βία εναντίον των εθνικών και η καταστροφή των αρχαιοελληνικών ναών, ενώ η Δυτική Ευρώπη έμπαινε στον Μεσαίωνα, την περίοδο του μίσους, και της εκκλησιαστικής εξουσίας στη ζωή και στον θάνατο των όποιων τολμούσαν να αντισταθούν στη μαύρη αυτή περίοδο της ευρωπαϊκής ιστορίας.

Το 2009 κυκλοφόρησε η ταινία «Agora» του Αλεχάνδρο Αμενάμπαρ, η οποία βασίστηκε στην ιστορία της Αλεξανδρινής φιλοσόφου:

Πηγή:
Πάπυρος Λαρούς, wikipedia, falsefaith.blogspot.com, mixanitouxronou.gr