Το παιδί που καταλαβαίνει τα πάντα αλλά δεν έχει ζήσει ακόμα τίποτα

– Η ευφυΐα της λανθάνουσας περιόδου

Η έμπνευση για το παρακάτω κείμενο ήταν το μουσικό έργο «Βικτώρ ή τα παιδιά στην εξουσία» (Ροζέ Βιτράκ), Λιμπρέτο, Μουσική Σταμάτης Κραουνάκης, Σκηνοθεσία Μαριάννα Κάλμπαρη.

Όταν πεθαίνει το παλιό και το καινούργιο δεν μπορεί να γεννηθεί, εκεί συνίσταται η κρίση, λέει ο Γκράμσι. Στη λανθάνουσα περίοδο, το νέο, η εφηβεία, μπορεί να βιώνεται ως κάτι επιθυμητό και ταυτόχρονα τρομακτικό, κάτι με ψήγματα γνωρίμου από τα προηγούμενα στάδια ψυχοσεξουαλικής ανάπτυξης και συνάμα άγνωστο και πηγή άγχους, κάτι που «δεν μπορεί να γεννηθεί».

Τα στάδια ψυχοσεξουαλικής ανάπτυξης κατά Freud

Τα στάδια αυτά σχετίζονται με τον τρόπο που η λιβιδινική ενέργεια προσπαθεί να εκτονωθεί. Η καθήλωση σε κάποιο από αυτά τα στάδια συμβαίνει όταν η ικανοποίηση δεν είναι επαρκής, όταν η πραγματικότητα εμποδίζει πάνω από έναν βαθμό την ανάγκη για ευχαρίστηση. .

• 1] Το στοματικό στάδιο: έως το 1ο έτος της ηλικίας. Το βρέφος λαμβάνει ικανοποίηση από τις στοματικές δραστηριότητες κυρίως μέσω του θηλασμού και του πιπιλίσματος.
Τυχόν καθήλωση στο στάδιο αυτό προκαλεί στην ενήλικη ζωή στοματικού τύπου εξαρτήσεις, όπως το κάπνισμα, το φαγητό, το ποτό, το φιλί. Κυριαρχούν ναρκισσιστικής ποιότητας συμπεριφορές, όπου οι άλλοι αναγνωρίζονται βάσει της προσφοράς τους. Υπερβολικές απαιτήσεις εκδηλώνονται είτε ικετευτικά είτε επιθετικά.
• 2] Το πρωκτικό στάδιο: 2-3 ετών. Ο πρωκτός είναι η βάση της ευχαρίστησης και της ψυχικής έντασης. Το παιδί αποκτά τον έλεγχο των σφιγκτήρων (ενούρηση, εγκόπρηση) και εκδηλώνει τάσεις αυτονόμησης. Η σύγκρουση εντοπίζεται μεταξύ της ικανοποίησης από την κένωση και της ικανοποίησης από την κατακράτηση. Εδώ το παιδί καλείται να βρει μια λεπτή ισορροπία μεταξύ των δύο άκρων, συντονίζοντας τη λίμπιντό του με τις απαιτήσεις του εξωτερικού κόσμου, που αρχικά το πιέζει για αναβολή της κένωσης και στη συνέχεια για επίσπευσή της. Το παιδί μπορεί να βιώνει τα περιττώματα είτε ως κάποιο δώρο προς τους άλλους, είτε ως κάτι πολύτιμο που δεν θέλει να αποχωριστεί. Η καθήλωση στο στάδιο αυτό μπορεί να οδηγήσει σε υπερβολική αγάπη για την τάξη και την καθαριότητα, φιλαργυρία, ισχυρογνωμοσύνη.
• 3] Το φαλλικό στάδιο: 3-7 ετών. Το παιδί αρχίζει να κατανοεί τις διαφορές των δύο φύλων σχετικά με τα γεννητικά όργανα. Αρχίζει, υπό φυσιολογικές συνθήκες, να προσκολλάται στον γονέα του αντίθετου φύλου. Πρόκειται για το Οιδιπόδειο σύμπλεγμα για το αγόρι και το σύμπλεγμα της Ηλέκτρας για το κορίτσι. Συχνά σε αυτήν τη φάση το παιδί λέει ότι θέλει τον γονιό του αντίθετου φύλου για δικό του, ότι θέλει να τον παντρευτεί. Καθήλωση σε αυτό το στάδιο, για τους άνδρες σημαίνει φαλλοκρατική συμπεριφορά, υπερσεξουαλικότητα ή το αντίθετο, ενώ για τις γυναίκες και πάλι υπερσεξουαλικότητα ή το αντίθετο, ή υστερική συμπεριφορά.
• 4] Το στάδιο της λανθάνουσας σεξουαλικότητας: 7-11 ετών. Το παιδί αρχίζει να κατανοεί καλύτερα τον κόσμο γύρω του και να αποκτά γνώσεις και κοινωνικές δεξιότητες. Αναπτύσσει το αξιακό του σύστημα και δομεί μια «σταθερή» και «ασφαλή» προσωπικότητα. Έναν τόπο ασφαλούς παλινδρόμησης για τη μετέπειτα ζωή του.
• 5] Το γεννητικό στάδιο: η εφηβεία. Το άτομο αρχίζει να συναναστρέφεται άτομα του αντίθετου φύλου και να προωθεί την κοινωνικοποίησή του. Η εφηβεία θεωρείται δύσκολη ηλικία, καθώς επανέρχονται ζητήματα που δεν έχουν επιλυθεί σε προηγούμενα στάδια, ιδίως οιδιποδειακής φύσης.

Ο ρασιοναλισμός στη λανθάνουσα περίοδο

Το παιδί, στηριζόμενο στην εσωτερική και την εξωτερική εμπειρία των προηγούμενων ετών, ακολουθεί ψυχικά μια αντίστροφη πορεία από αυτήν της φιλοσοφικής σκέψης, όπου σταδιακά αρνείται τον εμπειρισμό του παρελθόντος και, καθοδηγούμενο από την ανάγκη για γερές βάσεις πριν από τη θύελλα της ήβης, γίνεται υπό την αιγίδα του Υπερεγώ ένας μικρός - μεγάλος ορθολογιστής. Έχει καθαρή σκέψη, έχει εμπιστοσύνη σε αυτήν, αποβάλλει σε μεγάλο βαθμό τη συναισθηματική του ευαλωτότητα και ρευστότητα, χρησιμοποιώντας στο έπακρο τις άμυνες της απώθησης, της μόνωσης του συναισθήματος, της διανοητικοποίησης και της εκλογίκευσης. Υπό την υποστήριξη των αμυνών αυτών, είναι εις θέση να μετουσιώσει τη λιβιδινική του ενέργεια σε διανοητικές δραστηριότητες.
Απώθηση: Απομάκρυνση από τη συνείδηση αναπαραστάσεων που συνδέονται με μια ενόρμηση, όταν η ικανοποίηση αυτής μπορεί να προκαλεί δυσαρέσκεια.
Άρνηση: Το άτομο αρνείται ένα δυσάρεστο ή ανεπιθύμητο κομμάτι της πραγματικότητάς του.
Εκλογίκευση: Το άτομο προσπαθεί να δώσει στον εαυτό του ή και στους άλλους ερμηνείες που φαίνονται λογικές και ηθικά αποδεκτές για μη αποδεκτή συμπεριφορά ή επιθυμίες.
Μόνωση: Η απομάκρυνση μιας ιδέας ή πράξης από το συναίσθημα που τη συνοδεύει.
Διανοητικοποίηση: Διαδικασία κατά την οποία το υποκείμενο προσπαθεί να δώσει μια συλλογιστική διατύπωση στις ψυχικές συγκρούσεις του και στις συγκινήσεις του, με σκοπό να τις ελέγξει. Είναι η υπεροχή της αφηρημένης σκέψης σε σχέση με την ανάδυση και την αναγνώριση συναισθημάτων και φαντασιώσεων.
Μετουσίωση: Η λιβιδινική ενέργεια ή η επιθετική ενόρμηση χρησιμοποιούνται για την επίτευξη κοινωνικά αποδεκτών στόχων, με αποτέλεσμα ισχυρή ικανοποίηση.
Όσο εντονότερη είναι η ενόρμηση της ηδονής και η επιθετικότητα, και όσο πιο οργανωμένο είναι το ψυχικό όργανο και απελευθερωμένο από καθηλώσεις στα προγενέστερα της λανθάνουσας περιόδου στάδια, τόσο πιο παρούσα είναι η διανοητικοποίηση, η πηγή του φαινομένου του ευφυούς παιδιού. Το παιδί ρασιοναλιστής χρησιμοποιεί τη λογική για να λύσει όλα του τα προβλήματα. Μπορεί να διανύει ατελείωτα πνευματικά χιλιόμετρα άκοπα, να κάνει αδιάλειπτους διανοητικούς κύκλους χωρίς να φτάνει στο θέμα που αποφεύγει να αγγίξει. Η διανοητικοποίηση εμπεριέχει μεταθέσεις και συμπυκνώσεις όπως ακριβώς και η ονειρική διαδικασία. Είναι το όνειρο του νευρωτικού εν εγρηγόρσει. Το δράμα όμως δεν επιλύεται αλλά υφίσταται αναβολή. Η ώρα που, όπως έλεγε η Φρανσουάζ Ντολτό, ο αστακός αλλάζει κέλυφος επίκειται, και για να έρθει εκείνη η ώρα, το παλιό πρέπει να πεθάνει. Το παλιό κέλυφος πρέπει να αποβληθεί και να πενθηθεί.

Το προκαταβολικό πένθος για έναν επικείμενο ημιτελή θάνατο

Το παιδί στη λανθάνουσα περίοδο είναι συχνά ο ενήλικας της οικογένειάς του. Είναι γεμάτο ανάγκες που τις οριοθετεί και τις αναβάλλει, γεμάτο προσδοκίες για το μετά, με υψηλό βαθμό επένδυσης, αλλά και φαντασιώσεις παντοδυναμίας για μια πανηγυρική επανόρθωση εκ μέρους του εαυτού του, των γονεϊκών ειδώλων, της ίδιας της κοινωνίας. Η ανάγκη αυτή μπορεί να εδράζει σε οιδιποδειακές ενοχές, ή και σε πρωκτικού τύπου καθηλώσεις.
Το παιδί δεν επιθυμεί μόνο να τα ζήσει όλα, αλλά πενθεί για τον ίδιο του τον εαυτό, που δεν έχει ζήσει ακόμα τίποτα και δεν θα μπορούσε να έχει ζήσει ακόμα τίποτα, παρά μόνο εάν αλλάξει σε τέτοιον βαθμό που θα είναι άλλος άνθρωπος. Το πένθος για αυτόν τον εαυτό που φεύγει δεν μπορεί να μην είναι δυσβάσταχτο, παρά μόνον εάν αντισταθμιστεί από την προσδοκία για τον εαυτό που έρχεται. Το παιδί αποποιείται την αξία του νοητικού του συστήματος, έχοντας και τη συναινετική επικύρωση του περιβάλλοντός του που το αντιμετωπίζει ως παιδί. Με αυτήν τη στάση του περιβάλλοντος, εντείνεται η προσδοκία του παιδιού και, παρόλο που ενίοτε αυτό μοιάζει να γίνεται με έναν παιδαριώδη τρόπο, το παιδί οδηγείται στο να αποποιηθεί τον ίδιο του τον εαυτό.
Οι μηχανισμοί άμυνας που κρατούν την εσωτερική σύγκρουση σε λήθαργο, επιτρέπουν στο συναίσθημα της θλίψης να αναδυθεί και να διαχυθεί μετατοπισμένο σε ευαισθησίες και αγωνίες κοινωνικής και πνευματικής τάξης κατά κύριο λόγο, ενισχύοντας τη φαινομενολογία του σοφού παιδιού που γοητεύει και απογοητεύει τον εαυτό του και τους ενήλικες την ίδια στιγμή. Οι ενήλικες πανηγυρίζουν τελετουργικά τη μετάβαση που επίκειται με υπονοούμενα και μισόλογα, επισπεύδοντας την ταφόπλακα στο παιδί και αυξάνοντας το άγχος μέσω της προσδοκίας για το άγνωστο. Στην ψυχή του παιδιού δομείται μια νέα σύγκρουση, μεταξύ της επιθυμίας για αλλαγή και ενοχής για την «αυτοκτονία». Οι άμυνες όμως είναι ισχυρές και αυτή η σύγκρουση μάλλον δεν θα ξεσπάσει μέχρι οι ορμόνες της ήβης να εκτοξεύσουν τη σεξουαλικότητα και την επιθετικότητα στα ύψη και να μην υπάρχει άλλη επιλογή.

Βικτώρ

Ο Βικτώρ είναι ένα παιδί εννιά χρονών, στο κέντρο της λανθάνουσας περιόδου. Βιώνει όλες τις αγωνίες τού πριν και τού μετά, επιθυμεί την αλλαγή αλλά φοβάται τον θάνατο, αρνείται την παιδικότητά του και αντεπιτίθεται σε όσους του τη θυμίζουν. Ονειροπολεί πάνω από το νεκρικό του κρεβάτι και νοσταλγεί τις οιδιπόδειες επιθυμίες του που τις βιώνει ως γκροτέσκο και τερατώδες, έχει όπλο για να πυροβολεί αλλά είναι άσφαιρο και μικρό, δώρο των γονιών του, χαριτωμένο και λαμπερό, θανατηφόρο στα χέρια ενός πεντάχρονου κοριτσιού, άχρηστο στα δικά του. Το δικό του όπλο είναι η ευφυΐα του, δώρο και κατάρα, καμάρι και αβάσταχτη ευθύνη. Τη ζωή που του μένει πριν να ξαναγεννηθεί, πρέπει να την κάνει κάτι, αλλιώς θα είναι μια ζωή χαμένη. Και την κάνει στις ονειροπολήσεις του, μια βόμβα επιθετικής υπεροψίας, εμποτισμένης με έλλειμμα, που εκρήγνυται πάνω στην ενήλικη υποκρισία.