Θόδωρος Αγγελόπουλος Ο μέγας ιερέας του Κινηματογράφου

«Όσοι συνεχίζουμε να κάνουμε κινηματογράφο είναι επειδή δεν μπορούμε να κάνουμε αλλιώς. Ο κινηματογράφος δεν είναι πια επάγγελμα, είναι τρόπος ζωής…»

Είναι που μεγαλώνεις και βιώνεις τα ίδια πράγματα. Όπως τότε και τώρα. «Ο Θίασος» του Θόδωρου Αγγελόπουλου, του «μέγα ιερέα του Κινηματογράφου», όπως έγραψαν οι «Times», στοιχειώνει. Όχι επειδή έγινε και πέρασε, αλλά επειδή έγινε και ξανάρθε… Και πώς ν’ αντέξεις την επανάληψη της ιστορίας… που μόνο φάρσα δεν είναι πια.

Ο Θόδωρος Αγγελόπουλος γεννήθηκε στην Αθήνα το 1935 και «έφυγε» για την γειτονιά των Αγγέλων τόσο μα τόσο αναπάντεχα το 2012, μετά ένα «γελοίο» δυστύχημα, όταν τον χτύπησε διερχόμενη μοτοσικλέτα. Δεν είναι ο πρώτος που δεν έφυγε ηρωικά. Ηρωική στάθηκε η στάση του να αφοσιωθεί στον κινηματογράφο και να τιμήσει την Ελλάδα με τόσα και τόσα βραβεία, εν μέσω διωγμών πολλές φορές!
Στο Β΄ Γυμνάσιο Αρρένων, ήταν συμμαθητής με γνωστές προσωπικότητες της πνευματικής ζωής της χώρας, όπως ο καθηγητής φιλοσοφίας Χρήστος Γιανναράς, ο δημοσιογράφος και στιχουργός Λευτέρης Παπαδόπουλος και ο ζωγράφος Αλέκος Φασιανός.
Οι οιωνοί είχαν ήδη μιλήσει…
Μπήκε στην Νομική το 1953, αλλά δεν πήρε ποτέ το πτυχίο του, καθώς ο κινηματογράφος τον μαγνήτιζε δυνατά, καθώς τον είχε στοιχειώσει η ταινία του Μάικλ Κέρτιζ «Κολασμένες Ψυχές» («Angels With Dirty Faces»). «Υπάρχει μια σκηνή στην ταινία όπου ο ήρωας οδηγείται από δυο φύλακες στην ηλεκτρική καρέκλα. Καθώς προχωρούν, οι σκιές τους μεγαλώνουν στον τοίχο. Ξαφνικά μια κραυγή... “Δεν θέλω να πεθάνω”. Αυτή η κραυγή για καιρό μετά στοίχειωνε τις νύχτες μου. Ο κινηματογράφος μπήκε στην ζωή μου με μια σκιά που μεγάλωνε σε έναν τοίχο και μια κραυγή», είχε δηλώσει αργότερα ο ίδιος.

Μετά το στρατιωτικό του έφυγε για την Σορβόννη, όπου σπούδασε γαλλική φιλολογία και φιλμογραφία με τον Ζορζ Σαντούλ και εθνολογία με τον Κλοντ Λεβί- Στρος, όπως και στην σχολή Κινηματογράφου IDHEC. Κι ενώ εργαζόταν για να αντεπεξέλθει στα έξοδα των σπουδών του, ο ατίθασος χαρακτήρας του τον οδηγεί σε ρήξη με τους καθηγητές του και επιστρέφει στην Ελλάδα, για να εργαστεί ως κριτικός στην αριστερή εφημερίδα «Δημοκρατική Αλλαγή», δίπλα στον Βασίλη Ραφαηλίδη. Και κάπου στα 1965 έρχεται η πρώτη παραγγελία για την ταινία «Φόρμιξ Στόρυ» που αφορούσε το νεανικό συγκρότημα τότε του Βαγγέλη Παπαθανασίου. Και πάλι ήρθε σε… ρήξη με την παραγωγή και το σχέδιο ναυάγησε. Την επόμενη χρονιά έρχεται η μικρού μήκους ταινία «Εκπομπή» που παρουσιάζεται στο Φεστιβάλ Κινηματογράφου Θεσσαλονίκης. Το 1969 μαζί με τον Βασίλη Ραφαηλίδη εκδίδουν το περιοδικό «Σύγχρονος Κινηματογράφος».
1970: «Αναπαράσταση». Είναι η πρώτη ταινία μεγάλου μήκους το Θόδωρου Αγγελόπουλου, που βραβεύεται στο Φεστιβάλ Κινηματογράφου Θεσσαλονίκης και διακρίνεται στο εξωτερικό. Οι πόρτες πλέον έχουν ανοίξει διάπλατα για τον Έλληνα σκηνοθέτη.
Ατίθασος χαρακτήρας όπως προείπαμε, βάζει μπροστά το ιστορικοπολιτικό τρίπτυχο «Μέρες του ’36» (1972), «Θίασος» (1974) και «Κυνηγοί» (1977), που αποτελεί μια σπουδή στην σύγχρονη ελληνική ιστορία. Οι «Μέρες του ’36» εξηγούν πώς προετοιμάστηκε η δικτατορία του Μεταξά.
Ο «Θίασος» αναφέρεται στην ιστορία της Ελλάδας από το 1939 έως το 1952, μέσα από τις περιπέτειες ενός περιοδεύοντος θιάσου – κορυφαία στιγμή του ελληνικού κινηματογράφου, ενώ περιλαμβάνεται σε λίστες με τις καλύτερες ταινίες του παγκόσμιου κινηματογράφου. Η ταινία θα ήταν υποψήφια για Βραβείο Όσκαρ ξενόγλωσσης ταινίας, αλλά η κυβέρνηση Καραμανλή την θεώρησε πολύ «αριστερή» για να εκπροσωπήσει την χώρα μας. Και έτσι, επειδή το επίσημο φεστιβάλ αδυνατούσε να παραβεί την επιθυμία της κυβέρνησης Καραμανλή, ο «Θίασος» κατέληξε στο «Δεκαπενθήμερο των Σκηνοθετών». Μια παράλληλη εκδήλωση που για πρώτη φορά λειτούργησε ως αντίπαλον δέος στο επίσημο «συντηρητικό» πρόγραμμα του φεστιβάλ από το 1969. Ένα χρόνο μετά την εξέγερση του Μάη του ’68, όπου Γκοντάρ, Λελούς και Τριφό, τα τρομερά παιδιά τής Νουβέλ Βαγκ (Νέο Κύμα), ανέβηκαν στην σκηνή και κατέβασαν την οθόνη των Καννών διακόπτοντας «άθλιο φεστιβάλ των μπουρζουάδων». Έτσι, χωρίς ο Αγγελόπουλος να πληρώσει δεκάρα τσακιστή, χωρίς ο παραγωγός του και (τότε) εφοπλιστής Γιώργος Παπαλιός να χρησιμοποιήσει γνωριμίες, χωρίς τίποτα, ο «Θίασος» μετατρέπεται στο απόλυτο γεγονός των Καννών. Μια ταινία τεσσάρων ωρών πλημμυρίζει ασφυκτικά από μάζες ενός διψασμένου κοινού που ζητούσε το καινούργιο, το φρέσκο και το διαφορετικό. Ο «Θίασος» τους το έδωσε με το παραπάνω, με τον Αγγελόπουλο να φεύγει με πολλά βραβεία.
«Οι Κυνηγοί» αποτελούν το τελευταίο μέρος της τριλογίας, ταινία που αναφέρεται στην παραμονή της Πρωτοχρονιάς του 1977, με μια ομάδα κυνηγών να βρίσκουν παγωμένο εδώ και 30 χρόνια το πτώμα ενός αντάρτη, που στην φαντασία τους «ζωντανεύει» απαριθμώντας τους τα εγκλήματά τους.
Το 1980 ο Θόδωρος Αγγελόπουλος γύρισε την ταινία «Μεγαλέξαντρος», που τιμήθηκε με τον Χρυσό Λέοντα του Φεστιβάλ της Βενετίας, το πρώτο μεγάλο βραβείο του.
Το 1984 έρχεται με την επόμενη τριλογία του, «τριλογία της σιωπής», όπως την ονομάζει, η οποία απαρτίζεται ,τα το «Ταξίδι στα Κήθυρα» (Μάνος Κατράκης), «Μελισσοκόμος» (Μαρτσέλλο Μαστρογιάννι), και «Τοπίο στην Ομίχλη» (βραβείο Αργυρού Λέοντα του Φεστιβάλ της Βενετίας).
Ακολουθεί η ταινία «Το μετέωρο βήμα του πελαργού», πάλι με τον Μαρτσέλλο Μαστρογιάννι και την Ζαν Μορό.

«Ένας και μόνο θεατής αρκεί για να δικαιώσει μια ταινία. Η συνάντηση δύο βλεμμάτων. Τα υπόλοιπα είναι ιστορίες του ταμείου».

Το 1995, ο Αγγελόπουλος γυρίζει την ταινία «Το Βλέμμα του Οδυσσέα». Η ταινία τιμήθηκε με το βραβείο της Κριτικής Επιτροπής του Φεστιβάλ των Καννών, προς μεγάλη απογοήτευση του Αγγελόπουλου, που θεώρησε ότι έπρεπε να του απονεμηθεί ο Χρυσός Φοίνικας και με δηλώσεις προκάλεσε ένα μικρό σκάνδαλο κατά την διάρκεια της τελετής λήξης του Φεστιβάλ.
Ακολουθεί το 1998 η ταινία «Μια αιωνιότητα και μια μέρα», όπου το Φεστιβάλ των Καννών «διορθώνει» το λάθος της ταινίας «Το Βλέμμα του Οδυσσέα», και απονέμει στον Θόδωρο Αγγελόπουλο τον Χρυσό Φοίνικα.
Το 2004 ο σπουδαίος σκηνοθέτης αρχίζει την επόμενη τριλογία του με την πρώτη ταινία του και με τίτλο «Το Λιβάδι που δακρύζει» αναφέρεται στην ιστορία του Ελληνισμού από το 1919 έως το 1949 και με θέμα τους Έλληνες πρόσφυγες της Οδησσού στην Ελλάδα. Το δεύτερο μέρος της τριλογίας έχει τίτλο «Η Σκόνη του Χρόνου», ενώ το τρίτο μέρος θα αποτελούσε η ταινία «Η άλλη θάλασσα», που δεν πρόλαβε να ολοκληρώσει.

Οι ταινίες του

1965: «Περιπέτειες με τους Φόρμιγξ» (ημιτελής)
1968: «Εκπομπή»
1970: «Αναπαράσταση»
1972: «Μέρες του ’36»
1975: «Θίασος»
1977: «Οι κυνηγοί»
1980: «Μεγαλέξαντρος», με τον Ομέρο Αντονούτι
1984: «Ταξίδι στα Κύθηρα», με Μάνο Κατράκη και Διονύση Παπαγιαννόπουλο
1986: «Μελισσοκόμος», με Μαρτσέλο Μαστρογιάνι και Νάντια Μουρούζη
1988: «Τοπίο στην ομίχλη», με Στράτο Τζώρτζογλου, Εύα Κοταμανίδου, Ηλία Λογοθέτη
1991: «Το μετέωρο βήμα του πελαργού», με Μαρτσέλο Μαστρογιάννι και Ζαν Μορό
1995: «Το βλέμμα του Οδυσσέα», με Χάρβεϊ Καϊτέλ, Έρλαντ Γιόζεφσον και Θανάση Βέγγο
1998: «Μια αιωνιότητα και μια μέρα», με Μπρούνο Γκανς και Ιζαμπέλ Ρενό
2004: «Το λιβάδι που δακρύζει», με Νίκο Πουρσανίδη, Εύα Κοταμανίδου και Γιώργο Αρμένη
2008: «Η σκόνη του χρόνου», με Γουίλεμ Νταφό, Μπρούνο Γκανς, Μισέλ Πικολί και Ιρέν Ζακόμπ
2012: «Η άλλη θάλασσα» (στα γυρίσματα), με Τόνι Σερβίλο

Κάποιες διακρίσεις…

• «Η Εκπομπή», βραβείο κριτικών στο Φεστιβάλ Κινηματογράφου Θεσσαλονίκης 1968.
• «Αναπαράσταση», Α΄ βραβείο στο Φεστιβάλ Κινηματογράφου Θεσσαλονίκης 1970, βραβείο Ζωρζ Σαντούλ (Γαλλία, 1971), καλύτερης ξένης ταινίας στο Φεστιβάλ Hyères (1971), ειδική μνεία της Διεθνούς Ένωσης Κριτικών Κινηματογράφου (FIPRESCI) στο Κινηματογραφικό Φεστιβάλ Βερολίνου (1971).
• «Μέρες του ’36», βραβείο σκηνοθεσίας και φωτογραφίας στο Φεστιβάλ Κινηματογράφου Θεσσαλονίκης 1972, βραβείο της FIPRESCI στο Κινηματογραφικό Φεστιβάλ Βερολίνου (1972).
• «Ο Θίασος», βραβείο Καλύτερης ταινίας, σκηνοθεσίας, σεναρίου, Α΄ αντρικού και Α΄ γυναικείου ρόλου Πανελλήνιας Ένωσης Κριτικών Κινηματογράφου στο Φεστιβάλ Κινηματογράφου Θεσσαλονίκης 1975, καλύτερη ταινία της δεκαετίας 1970-1980 από την Ένωση Κριτικών της Ιταλίας.
• «Οι Κυνηγοί», βραβείο καλύτερης ταινίας στο Φεστιβάλ του Σικάγο (1977), βραβείο της Ένωσης Τούρκων κριτικών (1977), επίσημη συμμετοχή στο Φεστιβάλ των Καννών
• «Ο Μεγαλέξανδρος», Χρυσό Λιοντάρι το 1980 στο Κινηματογραφικό Φεστιβάλ Βενετίας.
• «Ταξίδι στα Κύθηρα», βραβείο σεναρίου στο Φεστιβάλ των Καννών (1984), κρατικά βραβεία καλύτερης ταινίας, σεναρίου, Α΄ ανδρικού ρόλου, Α΄ γυναικείου ρόλου, σκηνογραφίας, βραβείο κριτικών στο Φεστιβάλ Ρίο ντε Τζανέιρο (1984).
• «Τοπίο στην Ομίχλη» Αργυρό Λιοντάρι Καλύτερης Σκηνοθεσίας στο Κινηματογραφικό Φεστιβάλ Βενετίας, βραβείο Φελίξ καλύτερης Ευρωπαϊκής ταινίας (1988).
• «Το Βλέμμα του Οδυσσέα», Μεγάλο Βραβείο Κριτικής Επιτροπής στο Φεστιβάλ των Καννών, βραβείο της FIPRESCI (1995).
• «Μια Αιωνιότητα και μια Μέρα», Χρυσός Φοίνικας στο Φεστιβάλ των Καννών (1998).
• «Το Λιβάδι που Δακρύζει», βραβείο της FIPRESCI (2004).
• Για το σύνολο του έργου του, Xρυσό μετάλλιο του ιδρύματος Circulo de Bellas Artes (Mαδρίτη, 2008).


• Το υπουργείο Πολιτισμού και το Φεστιβάλ Κινηματογράφου Θεσσαλονίκης καθιέρωσαν το 2012 Διεθνές Βραβείο «Θόδωρος Αγγελόπουλος» ως ελάχιστο φόρο τιμής στην μνήμη του, που θα απονέμεται κάθε Νοέμβριο στο πλαίσιο του Φεστιβάλ Θεσσαλονίκης.

Δρυός πεσούσης, πας ανήρ ξυλεύεται…

Δεν ήταν εύκολος ο δρόμος στην Ελλάδα για τον Θόδωρο Αγγελόπουλο.
Αυτόν τον σπουδαίο Έλληνα σκηνοθέτη που θαύμαζαν καλλιτέχνες απ’ όλο τον κόσμο, όπως ο Γερμανός σκηνοθέτης, σεναριογράφος και παραγωγός Βέρνερ Χέρτζογκ, ο Εμίρ Κουστουρίτσα, ο Ακίρα Κουροσάβα, ο Ίνγκμαρ Μπέργκμαν, ο Μικελάντζελο Αντονιόνι, και τόσοι άλλοι…
Οι αριστερές ιδέες του ενοχλούσαν το τότε πολιτικό κατεστημένο. Ξεκινώντας την καριέρα του μέσα στο διάστημα της χούντας, οι ταινίες του θεωρούνταν επικίνδυνες. Όταν το 1998 βραβεύτηκε με τον Χρυσό Φοίνικα στο Φεστιβάλ των Καννών, και μετά την παγκόσμια αναγνώριση στο πρόσωπό του, έσπευσαν να στείλουν συγχαρητήρια τηλεγραφήματα εκείνοι που έκαναν ό,τι μπορούσαν για να φέρουν προσκόμματα στο έργο του. Οι «Μέρες του ’36» αναφέρονταν στην πρόγευση της δικτατορίας του Μεταξά. Τι και αν η ταινία καταχειροκροτήθηκε στο 13ο Φεστιβάλ Ελληνικού Κινηματογράφου και προοριζόταν για το πρώτο βραβείο, τελικά απέσπασε μόνο τα βραβεία σκηνοθεσίας και φωτογραφίας, και μάλιστα με αρκετά επεισόδια.
Η επόμενη ταινία της ίδιας τριλογίας, «Ο Θίασος», επίσης ενόχλησε πολύ. Τα γυρίσματα έγιναν εν μέσω χούντας αλλά η ολοκλήρωσή της συνέπεσε με την μεταπολίτευση. Και μολονότι επανήλθε η δημοκρατία, ήταν πολύ νωρίς για την νέα κυβέρνηση του Καραμανλή να δράσει δημοκρατικά και δεν επέτρεψε την επίσημη εκπροσώπηση της Ελλάδας στο Φεστιβάλ των Καννών μέσω του «Θίασου», στερώντας έτσι τον Χρυσό Φοίνικα από την χώρα μας. Αποτέλεσμα να αρκεστεί στο Βραβείο Διεθνούς Ένωσης Κριτικών Κινηματογράφου (Fipresci), ενώ ακολούθησε η απαγόρευση της κυκλοφορίας της μουσικής της ταινίας. Ο κόσμος όμως λάτρεψε τον «Θίασο» και εξακολουθεί να τον λατρεύει, και όχι μόνο στην Ελλάδα αλλά και στο εξωτερικό.
Αναρωτιέμαι με πόση θλίψη γυρνούσε τα στενά της Φλώρινας ο Μαρτσέλλο Μαστρογιάννι, ανάμεσα σε οργισμένους παπάδες και μισαλλόδοξους θρησκόληπτους που ο μητροπολίτης Καντιώτης είχε παρασύρει αφορίζοντας τόσο τον ίδιο όσο και τον Θόδωρο Αγγελόπουλο… Ο μητροπολίτης που άφησε άταφο τον σπουδαίο ηθοποιό Τζιάν Μαρία Βολοντέ που πέθανε στα γυρίσματα της ταινίας «Το μετέωρο βήμα του πελαργού», με την δικαιολογία ότι ήταν καθολικός…

Παρ’ όλα αυτά, η κηδεία του Θόδωρου Αγγελόπουλου έγινε δημοσία δαπάνη στις 27 Ιανουαρίου του 2012, στο Α΄ Νεκροταφείο Αθηνών…