ΘΕΑΤΡΟ ΚΑΙ ΠΑΝΔΗΜΙΑ

Ο «διάσημος» Covid-19 δεν είναι η πρώτη επιδημία που εμφανίστηκε στον κόσμο. Τον Μεσαίωνα, και για να είμαστε πιο ακριβείς το 1348-1353, η Πανούκλα ή Μαύρος Θάνατος –όπως ονομάστηκε– πλήττει το 25-33% του πληθυσμού της Ευρώπης. Τα στοιχεία που έχουμε για τον αριθμό των νεκρών της εποχής δεν είναι απόλυτα συγκεκριμένα. Η ασθένεια πήρε τεράστιες διαστάσεις στο μυαλό και την ψυχή των ανθρώπων – κάτι σαν θεόσταλτη κατάρα, μια τιμωρία που ήλθε για τις αμαρτίες τους.

Η Πανδημία λοιπόν χτυπά τη Γαλλία και τότε αποφασίζεται η εκκένωση των πλοίων που βρίσκονταν στα λιμάνια της για 40 ημέρες (quarantaine de jours). Έτσι δημιουργείται ο όρος «καραντίνα». Για να δούμε όμως πώς ακριβώς ορίζεται η «Επιδημία» και πώς η «Πανδημία»: Επιδημία (κατά τον Γ. Μπαμπινιώτη) ορίζεται η εκτεταμένη διάδοση μιας μολυσματικής ασθένειας, και Πανδημία (και πάλι κατά τον Γ. Μπαμπινιώτη) ορίζεται αυτή η Επιδημία που εξαπλώνεται γρήγορα και προσβάλλει ολόκληρο τον πληθυσμό συγκεκριμένης περιοχής.

Στην ιστορία της αρχαίας Αθήνας, της Ρώμης αλλά και της Κωνσταντινούπολης, ιστορικά έχουμε καταγεγραμμένες Επιδημίες που εμφανίστηκαν και αφάνισαν μεγάλο ποσοστό πληθυσμού. Όμως εδώ, παίρνοντας αφορμή αυτήν τη δυσάρεστη συγκυρία που σήμερα πλήττει όλους μας, θέλω να προσέξουμε τις Επιδημίες αυτές που έπληξαν την Τέχνη και ειδικά το Θέατρο. 

Στη Μ. Βρετανία το 1564 ξεσπά Πανδημία Πανούκλας και είναι μόλις λίγους μήνες αφού έχει γεννηθεί ο Σαίξπηρ στο Στράτφορντ. Τον μικρούλη Ουίλιαμ για καλή του τύχη η Πανδημία δεν τον άγγιξε. Όμως η φοβερή αυτή αρρώστια κυριολεκτικά αφανίζει το 1/4 του πληθυσμού της πόλης. Βρισκόμαστε λοιπόν στη συγκυρία που εμφανίζεται κάποιος εκπρόσωπος της Εκκλησίας και ονοματίζει ως «αιτία της πανούκλας την Αμαρτία, και για την Αμαρτία ευθύνεται το Θέατρο». Έτσι λοιπόν στη Μ. Βρετανία από τότε –μια και οι γιατροί δεν είχαν ακόμη συνδέσει την Πανούκλα με τα ποντίκια– σε κάθε Πανδημία τα πρώτα που έκλειναν ήταν τα Θέατρα. Από το 1603 μέχρι το 1613 –εποχή που σηματοδοτεί την πιο γόνιμη δημιουργικά περίοδο του Σαίξπηρ–, τα Θέατρα παρέμειναν κατά διαστήματα κλειστά για περίπου 78 μήνες!!!

Η Πανούκλα –η Πανδημία της συγκεκριμένης εποχής– κτυπά ανθρώπους από 10 έως 30 ετών και βέβαια από το πέρασμά της δεν γλιτώνουν ούτε οι ηθοποιοί. Αλλά, για να δούμε τι κάνει ο Σαίξπηρ την εποχή της Πανδημίας: ο «Βασιλιάς Ληρ», για τον οποίο γνωρίζουμε ότι η πρώτη επίσημη παράστασή του έγινε το 1606, έρχεται ακριβώς τη χρονιά της φοβερής έξαρσης της Πανούκλας στο Λονδίνο που –φυσικά– οδηγεί και πάλι στο κλείσιμο των Θεάτρων. Η ανείπωτη τραγωδία αυτών των χρόνων φαίνεται ξεκάθαρα στο συγκεκριμένο έργο του Σαίξπηρ: το απόλυτο  χάος, η απελπισία και ο τρόμος του θανάτου, αντικατοπτρίζουν πιθανότατα αυτό που βίωναν στην καθημερινότητά τους οι κάτοικοι του Λονδίνου κατά τη διάρκεια της Πανδημίας.

Η φοβερή αρρώστια απειλεί τη ζωή και του Σαίξπηρ, αφού από αυτήν πεθαίνει η σπιτονοικοκυρά του – και ας αναρωτηθούμε πώς θα ήταν η θεατρική δραματουργία χωρίς εκείνον…

Δεν υπάρχουν μόνο στον «Βασιλιά Ληρ» και στον «Μάκμπεθ» στοιχεία της απελπισίας αλλά και της αγωνίας που κυριαρχούν την εποχή εκείνη, αλλά τα συναντάμε και στο «Χειμωνιάτικο Παραμύθι» – σκηνή όπου το άγαλμα της Ερμιόνης που είναι νεκρή, επιστρέφει στη ζωή. Στο έργο του «Ρωμαίος και Ιουλιέτα», το οποίο γράφει κατά τη διάρκεια της Πανούκλας το 1593, ο αγγελιαφόρος αργεί να πάει το μήνυμα ότι η Ιουλιέτα καμώνεται τη νεκρή, και αυτό επειδή έχει μπει σε καραντίνα επειδή είχε ακολουθήσει έναν ιερέα που φρόντιζε αρρώστους.

Όσο διαρκεί το πρώτο κλείσιμο των Θεάτρων, ο μεγάλος Σαίξπηρ ολοκληρώνει τα έργα του «Βασιλιάς Ληρ», «Μάκμπεθ» και «Αντώνιος και Κλεοπάτρα». Ο Σαίξπηρ δοκιμάζεται όχι μόνο λόγω της έλλειψης των θεατρικών αιθουσών όπου θα ανέβαζε τα έργα του, αλλά και οικονομικά ως παραγωγός, πράγμα που συμβαίνει και σε άλλους σύγχρονούς του εξαιτίας του κλεισίματος των Θεάτρων. Οι ηθοποιοί του που αποτελούσαν τον θίασό του –«Οι άνθρωποι του Βασιλιά»– για να αντέξουν την οικονομική ανέχεια στηρίζονται σε αυτοκρατορικές δωρεές ή κάνουν περιοδείες στην επαρχία όπου δεν υπήρχαν στεγασμένα Θέατρα – μόνο ανοιχτά Θέατρα, και αυτά δεν τα είχαν κλείσει.

Η Πανώλη χτυπά κατά προτίμηση τον νεαρό πληθυσμό της εποχής και μπορούμε να συμπεράνουμε πως τα νεαρά αγόρια, από τα οποία απαρτίζονταν οι θίασοι και έπαιζαν τους σατιρικούς ή τους γυναικείους ρόλους, δέχτηκαν τεράστιο πλήγμα. Στον θίασο του Κόμη Λέσιστερ (Earl of Leicester), δόθηκε το 1574 ειδική άδεια, που του έδινε τη δυνατότητα να ανεβάζει παραστάσεις, «κατά τη βασιλική ευχαρίστηση», στο Λονδίνο ή σε οποιαδήποτε άλλη πόλη της χώρας, αλλά με τον όρο ο θίασος να μην είναι ενεργός κατά τη διάρκεια των επιδημιών της Πανώλης.

Έτσι φτάνουμε στο 1606, όπου και οι επιδημιολόγοι έρχονται να υποστηρίξουν πως, εκτός των άλλων, για την Πανούκλα ευθύνεται και το Θέατρο με τη βωμολοχία του και τους ηθοποιούς του οι οποίοι ντύνονται με ρούχα του αντίθετου φύλου. Όμως τα Θέατρα αποδείχτηκαν ανθεκτικότερα της Πανούκλας και άνοιξαν ξανά. 

Ο θεωρητικός του Θεάτρου και μέλος του κινήματος του υπερρεαλισμού Αντονέν Αρτώ, στο βιβλίο του «Το Θέατρο και το Είδωλό του», περιγράφει στο κεφάλαιο «Το Θέατρο και η Πανούκλα» την τελευταία καταγεγραμμένη Πανδημία που ξεκίνησε το 1720 στη Μασσαλία. Μας λέει ότι τα πτώματα έκαναν πυραμίδες στους δρόμους και η ασθένεια κατέτρωγε τα σωθικά των ασθενών, δημιουργώντας  οράματα στο μυαλό και παραλήρημα. Με αυτή την αφορμή κάνει σύγκριση αυτής της κατάστασης με την έκσταση στην οποία βρίσκονταν οι ακόλουθοι του θεού Διονύσου – οι Μαινάδες στην αρχαιότητα. Μιλάει για τους γιατρούς –τους «ψευτοδόχτορες», όπως τους αποκαλεί με απέχθεια–, που φορούν ειδική στολή και μάσκα προστασίας και αλαφιασμένοι ψέλνουν ανάμεσα σε νεκρούς, τίποτα όμως δεν τους προστατεύει αφού θα έλθει και η ώρα η δική τους να καούν στην πυρά μολυσμένοι και νεκροί.

Ο Αρτώ κάνει σύνδεση του Θεάτρου με τις ανούσιες ενέργειες τόσο των επιζώντων που πλιατσικολογούν την περιουσία των νεκρών, κάτι που τους είναι απόλυτα περιττό, αλλά και των σε φρενήρη κατάσταση ασθενών ή ακόμα και όσων έχουν γιατρευτεί που, αντί να φύγουν, παραμένουν στην πόλη με τους νεκρούς. Έτσι, άνευ αιτίας και ανταλλάγματος, είναι και το Θέατρο. Και συγκρίνει την Πανούκλα, η οποία δεν έχει εμφανή σημάδια ούτε στις νεκροψίες, με το Θέατρο το οποίο επιδρά στο μυαλό και τις αισθήσεις, χωρίς να είναι εμφανώς χρήσιμο. Συνδέει συγκριτικά το παραλήρημα της Πανούκλας με τα βάσανα που οι άνθρωποι αντιμετωπίζουν στη ζωή τους όπως και οι τραγικοί ήρωες. Μέσω του Θεάτρου, τάξη και αταξία, αν τις δούμε από την αισθητική τους πλευρά –όπως υποστηρίζει ο Αρτώ– έχουν διασπορά στο κοινό όπως μια επιδημία. Είναι λοιπόν επιλογή του θεατή τι θα ακολουθήσει. 

Εδώ γίνεται αναφορά και στον Άγιο Αυγουστίνο, ο οποίος ήταν οπαδός της Πλατωνικής φιλοσοφίας και στο βιβλίο του με τίτλο «Η Πολιτεία του Θεού» δυσανασχετεί με τη σύγκριση της Πανούκλας με το Θέατρο, το οποίο μπορεί να μεταμορφώνει τη σκέψη ολόκληρου του λαού. Με πεποίθηση τονίζει ότι οι θεοί, για να εξαφανίσουν την πανούκλα, απαιτούν τη διεξαγωγή θεατρικών αγώνων που να είναι αφιερωμένοι σε αυτούς. Αναφέρεται ειρωνικά στον Πάπα, ο οποίος κατέλυσε το Θέατρο και κατηγόρησε όσους παρακολουθούν παραστάσεις ισχυριζόμενος σε κηρύγματά του πως το Θέατρο είναι πηγή Αμαρτίας και μολυσματικό όχι μόνο για το σώμα –βλέπε Πανούκλα– αλλά και για τα Ήθη και την ψυχή του ανθρώπου. Ο Άγιος Αυγουστίνος προτρέπει τους αναγνώστες του να σκεφτούν και να επιλέξουν ποιο είναι αυτό που αξίζει στους ίδιους και στον Πολιτισμό τους.

Για τον Αρτώ, το «θεατρικό αγώνισμα» είναι μεταδοτικό παραλήρημα. Όμως αυτό που το καθιστά όμοιο με την Πανούκλα, δεν είναι η μεταδοτικότητά του. Είναι η ιδιότητα της ίδιας της φύσης του, που είναι να αποκαλύπτει –όπως συμβαίνει στην ασθένεια– τη δυνατότητα του ανθρώπινου νου που τον διακρίνει σκληρότητα και διαστροφή. Όπως και στην Πανούκλα, έτσι και στο Θέατρο, το μη καθαρό ξαφνικά γίνεται κανονικό. Το Θέατρο, όπως και η Πανούκλα, έχει την ικανότητα να «εκκαθαρίζει» συλλογικά αποστήματα. Όπως ακριβώς η Πανούκλα ωθεί το σώμα προς την καταστροφή με σημάδια αόρατα, έτσι και το Θέατρο ωθεί το μυαλό σε εσωτερική αναζήτηση και σύγκρουση. Θέατρο και Πανούκλα αποτελούν έναν παροξυσμό κρίσης, και η λύση είναι Θεραπεία ή Θάνατος. Το Θέατρο αποτελεί ασθένεια, επειδή συμβάλλει στην ισορροπία που δεν έχει άλλο δρόμο να συντελεστεί παρά μόνο με την καταστροφή. Για τον Αρτώ, η Θεατρική πράξη είναι σαν την Πανώλη: ευεργετική. Οδηγεί υποχρεωτικά τον άνθρωπο να δει κατάματα τον εαυτό του – να αντιμετωπίσει την αλήθεια του και έτσι «ξεσκεπάζει το ψέμα και τον Ταρτουφισμό».

Το 1918-1919 (δύο αιώνες αργότερα), ξεσπά η Ισπανική Γρίπη. Βρισκόμαστε στο τέλος του Α΄  Παγκοσμίου Πολέμου. Η Γρίπη αυτή ξεκίνησε από την Ασία, αλλά την ονόμασαν Ισπανική διότι από ισπανικές εφημερίδες προήλθαν οι πρώτες αναφορές σε κρούσματα ασθενών. Γνωρίζουμε πως εκδηλώθηκε μεταξύ των αγγλικών στρατευμάτων που είχαν στρατοπεδεύσει στη Γαλλία και είχε κρούσματα κυρίως σε νεαρής ηλικίας άτομα. Σε ό,τι αφορά τον αριθμό των θυμάτων, εκτιμάται ότι ανέρχονται από 25.000.000 έως 50.000.000 – δεν υπάρχουν επαρκή στοιχεία.

Στο Λος Άντζελες, στις 11 Οκτωβρίου του 1918, ο δήμαρχος της πόλης κλείνει σχολεία, θέατρα και κινηματογράφους και απαγορεύει το γύρισμα κινηματογραφικών σκηνών στις οποίες συμμετέχει μεγάλο πλήθος κομπάρσων. Όμως στις 14 Οκτωβρίου ο αριθμός των νεκρών ήταν μικρός και έτσι οι αιθουσάρχες αισιοδοξούν ότι τα Θέατρα και οι Κινηματογράφοι θα ανοίξουν και πάλι σύντομα. Οι ηθοποιοί του Χόλυγουντ δεν αντιμετώπιζαν την κατάσταση σοβαρά, και υπήρχαν φορές που έρχονταν σε επαφή με το κοινό τους ή επισκέπτονταν νοσοκομεία με θύματα του ιού αρνούμενοι να φορέσουν μάσκα. Η επιδημία εξαπλωνόταν και Κινηματογράφοι και Θέατρα είχε αποφασιστεί ότι θα παρέμεναν κλειστά για τουλάχιστον δύο μήνες και πως, όταν θα  άνοιγαν ξανά, η χρήση μάσκας θα ήταν υποχρεωτική για τους θεατές. Το περιοδικό «Variety» έκανε έρευνα σχετικά με το αν οι θεατές θα επέστρεφαν και πάλι στις αίθουσες ή αν αυτή ήταν μια συνήθειά τους που θα τους εγκατέλειπε για πάντα. Η απάντηση ήταν ότι, απλά, χρειάζεται χρόνος. Σε λιγότερο από δύο χρόνια αργότερα, το περιοδικό «Motion Picture», σχολίασε τα ολοένα και αυξανόμενα έσοδα της κινηματογραφικής βιομηχανίας, λέγοντας ότι «το κοινό μοιάζει να έχει ξεχάσει εντελώς πως κάποτε υπήρξε Επιδημία Γρίπης».

22 Μαΐου 1919 αποφασίζεται να κλείσουν σχολεία και Θεάτρων στην πολιτεία Κουίνσλαντ της Αμερικής. 31 Μαΐου, ο Υπουργός Δημόσιας Υγείας ανακοινώνει το κλείσιμο όλων των χώρων που συνωστίζονται άνθρωποι και περιλαμβάνει και τα Θέατρα. Ο Λευκός Οίκος ανακοινώνει τότε, με αφορμή την εξάπλωση της νόσου, ότι στο εξής οι πόλεις με τη μεγαλύτερη πιθανότητα εξάπλωσης ενός ιού, με την εμφάνιση αυτού και τα πρώτα σημάδια εξάπλωσης, θα κλείνουν τα Θέατρά τους. (Εθνική στρατηγική για την πανδημία γρίπης, Σχέδιο εφαρμογής, Συμβούλιο εσωτερικής ασφάλειας, 2006.)

Εμφανίζεται η Ισπανική Γρίπη και στην Ελλάδα. Κλείνουν σχολεία, Κινηματογράφοι, Θέατρα, καφενεία, και μπαίνουν σε εφαρμογή ειδικά μέτρα καθαριότητας και Δημόσιας υγιεινής. Μαζί με την Ισπανική Γρίπη εμφανίζονται και ο φόβος για την ασθένεια και για τον θάνατο που την ακολουθούσε καθώς και πολλές αυτοκτονίες, απόρροια των φρικτών πόνων και εξαιτίας της απώλειας των αγαπημένων προσώπων. Κάπου εδώ χρονικά έχουμε την απόβαση του Ελληνικού στρατού στη Σμύρνη και τη Μικρασιατική Καταστροφή.

Και πάλι στη Μ. Βρετανία, όπως κατά τη διάρκεια του Μεγάλου Πολέμου, έτσι και κατά τη διάρκεια της Ισπανικής Γρίπης έρχονται από την Ινδία ένοπλοι φρουροί, ώστε να διασφαλιστεί κάθε Θεατρική δραστηριότητα με στόχο τη μείωση της εξάπλωσης του ιού.

Από την Πανδημία της Γρίπης χτυπήθηκε μέχρι και η Νέα Ζηλανδία, η οποία μετρούσε 8.500 θανάτους. Χώροι δημόσιων συγκεντρώσεων όπως σχολεία, ξενοδοχεία, εργοστάσια και Θέατρα κλείνουν με σκοπό να διακοπεί η εξάπλωση της Πανδημίας.

Όμως, τι πρόσφεραν οι Πανδημίες στο Θέατρο; 

Η στολή του γιατρού της Πανώλης –κάπου την έχετε δει όλοι σας–, που είναι φτιαγμένη από μουσαμά και η μάσκα του –ραμφοειδής και σε χρώμα λευκό–, στο «ράμφος» μέσα περιείχε αντιβιοτικά και υπήρχαν ειδικά γυαλιά στις οπές για τα μάτια. Τη συναντούμε πρώτη φορά στην Πανδημία του 14ου αιώνα. Οι θίασοι της Commedia dell’ arte επηρεάστηκαν από αυτήν και τη συναντούμε και σήμερα –συνήθως σε μαύρο χρώμα, με αφορμή την ονομασία της ασθένειας «Μαύρος Θάνατος»– στο καρναβάλι της Βενετίας. Μπορείτε κάλλιστα να την αγοράσετε ως σουβενίρ!

Ο Αλμπέρ Καμύ δημοσιεύει το 1947 την «Πανούκλα» του. Σε μία πόλη της Αλγερίας, το Ορόν,  παρουσιάζει μια σειρά γεγονότων και την επίδραση στη ζωή των κατοίκων όταν αρχίζουν να βρίσκουν νεκρούς αρουραίους, οι οποίοι μεταδίδουν μια αρρώστια που «έχει εκλείψει εδώ και πολλά χρόνια από τις μεγάλες πόλεις». Και εδώ, ενώ περιγράφονται με κάθε λεπτομέρεια τα σημάδια της Πανούκλας, όπως και ιστορικά, δεν την κατονομάζει παρά μόνο μετά από αρκετούς θανάτους.

Ο Ευγένιος Ιονέσκο, το 1970, γράφει το «Παιχνίδι της Σφαγής». Πολλαπλές σκηνές με ανεξήγητους και ξαφνικούς θανάτους και νεκροί που παρουσιάζουν μερικά –ή όλα– από τα συμπτώματα της Πανώλης. Άνθρωποι πεθαίνουν ή ζουν κατά τύχη, δεν ξέρουν να ζουν, δεν ξέρουν γιατί πεθαίνουν. Εμφανώς  επηρεασμένος, τοποθετεί ένα βωβό πρόσωπο, έναν καλόγερο ξυλοπόδαρο και μαυροφορεμένο που διασχίζει ή στέκεται στη σκηνή λίγο πριν πεθάνει κάποιος από τους ήρωες.

Στο έργο του Τόνυ Κούσνερ «Άγγελοι στην Αμερική», γραμμένο το 1992, συναντάμε και πάλι την Πανούκλα του 17ου αιώνα. Οι πρόγονοι του θετικού στον HIV πρωταγωνιστή, τον επισκέπτονται για να τον προετοιμάσουν για τα μελλούμενα και του εξιστορούν όσα οι ίδιοι έζησαν σε προηγούμενες εποχές επιδημιών. Ο Κούσνερ δήλωσε: «Το Θέατρο ευθύνεται για την Πανδημία», οπότε «το Θέατρο μπορεί και να τη σταματήσει».

Με την εμφάνιση του Covid-19, τέθηκαν και πάλι σε αναστολή οι χώροι συνάθροισης κοινού: Σχολεία, Πανεπιστήμια, Κινηματογράφοι και, φυσικά, Θέατρα. Τώρα βέβαια βρισκόμαστε στην εποχή της τεχνολογίας και του διαδικτύου. Με ένα κλικ μπορούμε να παρακολουθήσουμε παραστάσεις, νέες ή παλιές, να μεταφερθούμε σε θέατρα άλλων χωρών που ίσως δεν μας πέρασε ποτέ από τη σκέψη να επισκεφτούμε στην πραγματικότητα. Όμως μια παράσταση χωρίς το αληθινό, ζωντανό κοινό της, στερείται της μυσταγωγίας που μόνο με τη διάδραση ηθοποιού και θεατή διά ζώσης μπορεί να συντελεστεί. Τις συνέπειες της τεχνολογίας και της κονσερβαρισμένης παράστασης φοβάμαι πως θα τις βιώσουμε στα χρόνια που έρχονται. Ο «πιστός» θεατής είναι ο θεατής που επιλέγει τη φυσική θέαση μιας παράστασης και τον φυσικό χώρο τέλεσής της, το ένα και αληθινό ζωντανό Θέατρο. 

Και κάτι πεζό: Ας μην ξεχνάμε τους εργάτες του Πολιτισμού. Οι περισσότεροι από τους εργαζόμενους στο Θέατρο έχουν πλέον να αντιμετωπίσουν όχι μόνο έναν επικίνδυνο ιό, αλλά και μια εξίσου επικίνδυνη οικονομική ανέχεια. Κανείς δεν επέλεξε την ανεργία, αλλά αναγκάστηκε να υπακούσει στη γνωμοδότηση των ειδικών και στην κρατική εντολή για το κλείσιμο των Θεάτρων. Στην Αμερική κατά τη διάρκεια της Ισπανικής Γρίπης, οι εργαζόμενοι στην Ένωση Ανθρώπων του Θεάματος «Acting Premiere» που, με την παύση των θεαμάτων, δεν είχαν δουλειά, με τη μέριμνα της κυβέρνησης έλαβαν ελαφρύνσεις στα ενοίκιά τους και κουπόνια για αγορά τροφίμων. Επίσης, δόθηκε οικονομικό βοήθημα στους ανθρώπους της Ένωσης. Το ίδιο ακριβώς συνέβη στο Σίδνεϋ και στη Μελβούρνη, όπου οι Αρχές έκαναν ειδική δωρεά στους επαγγελματίες του θεάματος.  Με την ελπίδα η γνώση του παρελθόντος να διδάξει και το δικό μας ΥΠΠΟ.