ΣΩΚΡΑΤΗΣ: Ο ΑΘΗΝΑΙΟΣ ΦΙΛΟΣΟΦΟΣ ΠΟΥ ΤΙΜΑ ΟΛΟΚΛΗΡΟΣ Ο ΠΛΑΝΗΤΗΣ

«Ο Σωκράτης κατέβασε τη φιλοσοφία από τα άστρα στη γη»

Κικέρων

Ένας από τους μεγαλύτερους φιλόσοφους της αρχαιότητας γεννήθηκε στην Αθήνα, και συγκεκριμένα στον δήμο της Αλωπεκής (αντιστοιχεί στην περιοχή των Αμπελοκήπων) το 469 π.Χ. Πρόκειται για τον Σωκράτη, τον γιο του γλύπτη Σωφρονίσκου και της μαίας Φαιναρέτης. Όπως οι περισσότεροι νέοι της εποχής, αρχικά ακολούθησε το επάγγελμα του πατέρα του, αφού έλαβε την τυπική παιδεία της εποχής, η οποία περιελάμβανε ανάγνωση, γραφή, εκμάθηση ομηρικών επών, μουσική και γυμναστική.. Μάλιστα, ο Παυσανίας πιστοποιεί ότι το άγαλμα «Οι Τρεις Χάριτες» στην είσοδο της Ακρόπολης (που σωζόταν στην εποχή του) ανήκε στον Σωκράτη.
Στην ηλικία των 17 χρόνων, όμως, ο Σωκράτης μαγεύτηκε όταν γνώρισε τον φιλόσοφο Αρχέλαο, βέβαιος πλέον ότι η φιλοσοφία ήταν αυτό που του ταίριαζε, εγκαταλείποντας τη γλυπτική «χάριν της παιδείας», όπως έγραψε αργότερα ο Λουκιανός. Έτσι, αφιέρωσε τη ζωή του στη φιλοσοφία, διδάσκοντας όχι σε σχολικές δομές αλλά σε κάθε γειτονιά της Αθήνας τους νέους, κυρίως στην Αγορά, και μάλιστα χωρίς αμοιβή, σε αντίθεση με τους σοφιστές που ήταν σύγχρονοί του.
Οι μέθοδοι της διδαχής του ήταν η μαιευτική (ίσως επηρεασμένος από τη μητέρα του που ήταν μαία) και η διαλεκτική, που και οι δύο μαζί αποτελούσαν την επαγωγική συλλογιστική του μέθοδο. Η μαιευτική βασιζόταν στην ειρωνεία (τη γνωστή «Σωκρατική Ειρωνεία» στα πλατωνικά κείμενα). Ο Σωκράτης προσποιούταν άγνοια, θέτοντας ειρωνικά ερωτήσεις στους μαθητές του, στην επιτυχημένη προσπάθειά του να τους εκμαιεύσει την αλήθεια. Μέσα από αυτούς τους διαλόγους (διαλεκτική), ο συνομιλητής του έφτανε άθελά του στην αλήθεια του Σωκράτη, καθώς ο δάσκαλός του μέσα από ερωταποκρίσεις τον έφερνε κοντά στη γνώση μέσα από νέα συμπεράσματα και αποκαλύψεις. Ο μοναδικός αυτός τρόπος της διδασκαλίας του έφερε κοντά του μεγάλο πλήθος νέων από αριστοκρατικές οικογένειες, όπως ο Αλκιβιάδης.

Οι γυναίκες της ζωής του

Μία από τις σημαντικότερες γυναίκες που επηρέασαν τον Σωκράτη ήταν η Διοτίμα, για την οποία αποκαλύπτει ο ίδιος στο «Συμπόσιο» του Πλάτωνα ότι υπήρξε πυθαγόρεια φιλόσοφος και δασκάλα του, και χάρη σε αυτήν απαλλάχθηκε από τον σαρκικό έρωτα, στρέφοντας το ενδιαφέρον του στον πνευματικό (ή πλατωνικό, όπως παρέμεινε ο όρος) έρωτα.
Ο Σωκράτης όμως είχε και μαθήτριες ανάμεσα στο κοινό του, γυναίκες που τον θαύμαζαν, όπως η Θεοδότη, μια πανέμορφη εταίρα, για την πνευματικότητα της οποίας ο Σωκράτης ενδιαφέρθηκε, πετυχαίνοντας να την κάνει να αναζητήσει στο πρόσωπό του τη φιλοσοφική αντιμετώπιση της ζωής. Το ίδιο συνέβη και με την εταίρα Καλλιστώ. Ο Σωκράτης σεβόταν τις γυναίκες, παρόλο που στην Αθήνα δεν είχαν την ελευθερία της Σπάρτης. Χαιρόταν τη συντροφιά της Ασπασίας, συντρόφου του Περικλή.
Σίγουρα, ωστόσο, από τις πιο σημαντικές γυναίκες της ζωής του ήταν η Ξανθίππη, την οποία παντρεύτηκε όταν ο ίδιος ήταν σε μεγάλη ηλικία, ενώ εκείνη ήταν κατά περίπου 40 χρόνια μικρότερή του και από αριστοκρατική οικογένεια. Ως πειστήριο για το τελευταίο αποδίδεται ότι ο πρώτος γιος τους, ο Λαμπροκλής, πήρε το όνομα του πατέρα της Ξανθίππης και όχι του φιλόσοφου μεν αλλά φτωχού Σωκράτη (όπως και τώρα έτσι και στην αρχαία Αθήνα η ονοματοδοσία των παιδιών έδινε προτεραιότητα στην οικογένεια του πατέρα). Στη συνέχεια, το ζευγάρι απέκτησε ακόμη δύο γιους, τον Σωφρονίσκο και τον Μενέξενο. Ο Πλάτωνας αναφέρει την Ξανθίππη μόνο κατά την ημέρα του θανάτου του Σωκράτη στη φυλακή, με τη γυναίκα του κρατώντας στην αγκαλιά της τον Λαμπροκλή να μοιρολογά και να χτυπιέται, λέγοντας: «Τώρα, Σωκράτη μου, αυτοί οι φίλοι σου θα μιλήσουν για τελευταία φορά μαζί σου και συ μαζί τους». Τότε ο Σωκράτης στρέφεται στον Κρίτωνα και του λέει: «Κρίτων, πες σε κάποιον να την πάει στο σπίτι». Όπως και έγινε.
Η Ξανθίππη έμεινε στην ιστορία ως η κακιά και ζηλότυπη σύζυγος, που βασάνιζε τον Σωκράτη.
Ωστόσο, σύμφωνα με τον Αριστοτέλη, αλλά και τον Αθήναιο, υπήρχε και δεύτερη σύζυγος, η Μυρτώ, η κόρη του Αριστείδη του Δίκαιου. Και μάλιστα, υποστηρίζεται πως από την Ξανθίππη ο Σωκράτης απέκτησε τον Λαμπροκλή, τον πρώτο του γιο, και τους δύο επόμενους τους απέκτησε από τη Μυρτώ. Δεν μπορούμε να θεωρήσουμε δίγαμο τον Σωκράτη με τη σημερινή έννοια του όρου. Απλώς υπήρξε νόμος –έτσι τουλάχιστον παρουσιάστηκε αργότερα– σύμφωνα με τον οποίο επειδή ο ανδρικός πληθυσμός είχε αποδεκατιστεί μετά τον Πελοποννησιακό πόλεμο επιτρεπόταν σε κάποιον να έχει και δεύτερη σύζυγο. Και επειδή ο Σωκράτης αδιαφορούσε για την ύλη, πήρε κοντά του και την άπορη Μυρτώ, τιμώντας έτσι τον πατέρα της τον Αριστείδη.
Όσον αφορά την τύχη που περίμεναν την Ξανθίππη, τη Μυρτώ και τα παιδιά μετά τον θάνατο του Σωκράτη, τα συγγράμματα διαφέρουν. Το σίγουρο είναι πως οι φίλοι του Σωκράτη διέφυγαν στα Μέγαρα, όπου φρόντισαν και τη χήρα Ξανθίππη, ενώ για τα παιδιά δεν γίνεται ιδιαίτερη μνεία. Δεν γνωρίζουμε αν και κατά πόσο υπήρχαν ακριβέστερες διηγήσεις για την άσχημη ή όχι κατάληξη των γιων του Σωκράτη. Σύμφωνα με τον Αριστοτέλη, οι απόγονοι του Σωκράτη κατέληξαν ως σύνολο να είναι «μέτριοι, ανόητοι και βαρετοί». Σίγουρα κανένας τους δεν έγινε φιλόσοφος, ενώ κάπου αναφέρεται ότι τουλάχιστον δύο γιοι του Σωκράτη πέθαναν πριν από τον πατέρα τους. Τέλος, για τη Μυρτώ δεν υπάρχει κάτι το ιδιαίτερο.

Σωκράτης, πολιτική και δημόσια ζωή

Ο Σωκράτης υπερασπίσθηκε την πατρίδα του με απαράμιλλο σθένος και θάρρος όσες φορές κλήθηκε να πολεμήσει. Υπηρέτησε ως οπλίτης στη μάχη της Ποτίδαιας (431 π.Χ.), όπου μάλιστα με αυτοθυσία έσωσε τη ζωή του Αλκιβιάδη, στη μάχη του Δηλίου (424 π.Χ.) και στη μάχη της Αμφίπολης (422 π.Χ.), τις μοναδικές φορές δηλαδή, που ταξίδεψε εκτός Αττικής, όπως αναφέρει ο Πλάτων στον «Κρίτωνα». Το ότι συμμετείχε σε όλους τους πολέμους, είναι ένα δείγμα ότι δεν ήταν και τόσο φτωχός, όσο κάποιοι θέλουν να τον παρουσιάσουν, καθώς τότε τα έξοδα της πανοπλίας και όχι μόνο επιβάρυναν τους στρατευμένους. Σίγουρα, είχε ιδιόκτητη κατοικία και ένα σταθερό εισόδημα, απλώς του άρεσε να γυρνά ατημέλητος.
To 406 π.Χ., ο Σωκράτης ανέλαβε την προεδρία των Πρυτάνεων σε μια χρονιά ιδιαίτερα σημαδιακή για την Αθήνα, λόγω της αντιφατικής –και εν τέλει καταστροφικής– αντιμετώπισης των Αθηναίων στρατηγών στη ναυμαχία των Αργινουσών. Αν και η σύγκρουση έληξε με νίκη του αθηναϊκού στόλου, οι Αθηναίοι στρατηγοί καταδικάστηκαν σε θάνατο επειδή δεν διέσωσαν τους ναυαγούς και δεν περισυνέλεξαν τις σορούς περίπου 5.000 συμπολεμιστών τους, σύμφωνα με τα έθιμα της εποχής. Από τη θέση του προέδρου των Πρυτάνεων αντιτάχθηκε στη διαδικασία επιβολής της θανατικής ποινής, πιστεύοντας ότι παραβίαζε κατάφωρα τους κανόνες λειτουργίας της Εκκλησίας του Δήμου – θέση μέσω της οποίας στοχοποιήθηκε.
Παράλληλα ο Σωκράτης εναντιώθηκε και στις διαταγές των Τριάκοντα τυράννων (404 π.Χ). Η ολιγαρχική σωματοφυλακή διέταξε κατά τη διάρκεια της τυραννικής της διακυβέρνησης τόσο τον Αθηναίο φιλόσοφο όσο και άλλους τέσσερις πολίτες να συλλάβουν τον Λέοντα τον Σαλαμίνιο με την κατηγορία της απείθειας και με εντολή να εκτελεστεί, παρόλο που ο Λέων ο Σαλαμίνιος ήταν επιφανής πολίτης και αθώος. Ο Σωκράτης αρνήθηκε, κάτι που θα πλήρωνε με τη ζωή του, αν δεν έχαναν την εξουσία οι Τριάκοντα τύραννοι, όπως μας πληροφορεί ο Πλάτωνας.

Η δίκη του Σωκράτη

Η πλέον διάσημη δίκη όλων των εποχών στον πλανήτη μας είναι η Δίκη του Σωκράτη. Βιβλία, συγγράμματα, ταινίες, θεατρικές παραστάσεις, ων ουκ έστιν αριθμός, αναφέρονται τόσο στον ίδιο τον φιλόσοφο όσο και στη δίκη του, σύμφωνα με την ετυμηγορία της οποίας καταδικάστηκε σε θάνατο με κώνειο.
Βρισκόμαστε στο 399 π.Χ. και ο Σωκράτης είναι ήδη 70 χρόνων. Ήταν τότε που έπρεπε να παρουσιασθεί στο ανώτατο δικαστήριο των Αθηνών, την Ηλιαία (ή Αλία εκ του αλιάζεσθαι, δηλαδή συναθροίζεσθαι), μπροστά στους Ηλιαστές. Σε σύνολο οι Ηλιαστές ήταν 6.000 άνδρες Αθηναίοι πολίτες άνω των 30 ετών, που έβγαιναν κάθε χρόνο με κλήρο. Η Ηλιαία χωριζόταν σε τμήματα που στο κάθε ένα δίκαζαν 501 δικαστές. Κατήγοροι του Σωκράτη ήταν οι:
1] Μέλητος: Ένας άσημος νεαρός, ίσως ποιητής, καμία σχέση με τον τραγικό ποιητή Μέλητο, και παντελώς άγνωστος στον Σωκράτη. Μετά τη θανάτωση του Σωκράτη, μετανιωμένοι οι Αθηναίοι τον κυνήγησαν και τον σκότωσαν διά λιθοβολισμού.
2] Άνυτος: Από πλούσια οικογένεια, στρατηγός, δημοκρατικός, γνωστός στον Σωκράτη. Μετά το τέλος του Σωκράτη, οι Αθηναίοι τον εξόρισαν, εκείνος πήγε στην Ηράκλεια του Πόντου, αλλά εκεί τον βρήκαν και τον λιθοβόλησαν.
3] Λύκων: Δημαγωγός, κάτι σαν δικηγόρος κατηγορίας, που κατασκεύασε το κατηγορητήριο. Γνωστός του Σωκράτη, ο οποίος μάλιστα κατά τον Ξενοφώντα επαινούσε τον φιλόσοφο, αλλά στη δίκη στράφηκε εναντίον του. Μετά τη θανάτωση του Σωκράτη, τιμωρήθηκε από τους Αθηναίους με εξορία.
Τη μήνυση υπέβαλε στην Ηλιαία ο Μέλητος με την κατηγορία της ασέβειας στους θεούς και τη διαφθορά των νέων με τα κενά δαιμόνια που εισήγαγε, και ζητούσε την ποινή του θανάτου.
Να σημειώσουμε ότι η δίκη του Σωκράτη αποτελεί μαύρη σελίδα στην ιστορία της Δημοκρατίας, καθώς παραπέμφθηκε και εκτελέστηκε ένας πολίτης όχι για τις πράξεις του (δεν υπήρχαν) αλλά για τις ιδέες του. Γι’ αυτό και η μεταμέλεια των Αθηναίων και η τιμωρία των κατηγόρων του Σωκράτη.
Η απολογία του Σωκράτη διήρκεσε έξι ολόκληρες ώρες. Εδώ να τονίσουμε ότι στην αρχαία Αθήνα μια δίκη δεν είχε αναβολές, και έπρεπε να ολοκληρωθεί σε μία ημέρα.
Όπως και να ’χει, ο Σωκράτης κρίνεται ένοχος σχεδόν οριακά, με 281 ψήφους κατά και 220 υπέρ. Στο δεύτερο μέρος της διαδικασίας, που αφορούσε μόνο το είδος της ποινής, ο μηνυτής Μέλητος και πάλι ζητάει τη θανατική ποινή.
Μετά το άκουσμα της θανατικής ποινής, ο Σωκράτης είπε στους δικαστές του: «Αλλά τώρα είναι βέβαια ώρα να πηγαίνουμε. Εγώ μεν στον θάνατο, σεις δε στη ζωή. Όμως ποιοι από μας παίρνουν τον καλύτερο δρόμο, είναι άγνωστο σε όλους εκτός απ’ τον θεό».

Μετά την ετυμηγορία, ο Σωκράτης οδηγήθηκε στη φυλακή, όπου παρέμεινε τριάντα ημέρες, διότι δεν επιτρεπόταν να εκτελεστεί η ποινή άμεσα, καθώς ο νόμος απαγόρευε την εκτέλεση της θανατικής ποινής πριν από την επιστροφή του ιερού πλοίου από τις γιορτές της Δήλου.
Κοντά του μέχρι την τελευταία στιγμή οι μαθητές του, οι φίλοι του, η Ξανθίππη… Όσο και να τον παρακαλούσαν όλοι να τον φυγαδεύσουν, εκείνος αρνήθηκε, πιστός στην κοσμοθεωρία του, εξηγώντας ότι επωφελήθηκε ζώντας κάτω από τους αθηναϊκούς νόμους για εβδομήντα χρόνια και, αν τους παραβίαζε τώρα επειδή αυτοί έδρασαν εις βάρος του, θα ήταν συμφεροντολόγος. Εξηγεί επίσης ότι κανείς δεν πρέπει ποτέ να φέρεται άδικα, ανεξαρτήτως περιστάσεων. Έτσι, ως νομοταγής πολίτης και αληθινός φιλόσοφος, περίμενε τον θάνατο ειρηνικά και γαλήνια και ήπιε το κώνειο, όπως πρόσταζε ο νόμος.

Ο Σωκράτης, όπως και ο Πυθαγόρας, δεν άφησε γραπτά. Τη διδαχή του κατέγραψαν οι μαθητές του, οι οποίοι δημιούργησαν νέα σχολή φιλοσόφων, όπως ο Πλάτων, ο Ξενοφώντας, ο Αντισθένης, ο Αρίστιππος, ο Ευκλείδης, ο Φαίδων κ.ά. Η σημασία που έπαιξε η φιλοσοφία του Σωκράτη φαίνεται και από τον χρονικό διαχωρισμό με σημείο μηδέν τον ίδιο, ενώ στο παρελθόν ανήκουν οι προσωκρατικοί.

Και τώρα λίγα από τα πολλά που είπε ο σπουδαίος αυτός Αθηναίος φιλόσοφος, τα οποία κατέγραψαν κυρίως ο Πλάτων και ο Ξενοφών:
«Εν οίδα, ουδέν οίδα»
«Γνώθι σεαυτόν»
«Δεν είμαι Αθηναίος ή Έλληνας, αλλά πολίτης του κόσμου»
«Ουδείς εκών κακός» (κανείς δεν είναι κακός με τη θέλησή του)
«Οι άλλοι άνθρωποι ζούνε για να τρώνε, εγώ τρώω για να ζω»

Εδώ μπορείτε να δείτε μια σπουδαία ταινία με την «Απολογία του Σωκράτη» από τον Πλάτωνα: