ΠΥΘΑΓΟΡΑΣ: Ο ΕΝ ΣΑΜΩ ΚΟΜΗΤΗΣ

Την ασυνήθιστη πολυμάθεια του Πυθαγόρα ο Eμπεδοκλής την αποδίδει στην ικανότητά του να θυμάται όσα είδε κατά τη διάρκεια των δέκα ή είκοσι γενεών μετενσαρκώσεων. Τόσο σοφός, τόσο υπέροχος!

«Εν Σάμω κομήτην» τον αποκαλούσαν οι Σάμιοι από μικρή κιόλας ηλικία. Τόσο εύμορφος, τόσο σεμνός!

Ο Πυθαγόρας ο Σάμιος ήταν σημαντικός Έλληνας φιλόσοφος, μαθηματικός, γεωμέτρης, θεωρητικός της μουσικής, και ιδρυτής της Πυθαγόρειας Σχολής.

Γεννήθηκε περίπου το 580 π.Χ. στη Σάμο. Αν και ταξίδεψε από νεαρή ηλικία, το 530 π.Χ. μετακόμισε σε ελληνική αποικία στη νότια Ιταλία. Οι υποστηρικτές του ακολούθησαν τις πρακτικές που ανέπτυξε και μελέτησαν τις φιλοσοφικές του θεωρίες. Όταν τα μέρη συνάντησης των Πυθαγόρειων πυρπολήθηκαν, αναγκάστηκε να φύγει από την πόλη που ζούσε. Πέθανε το 490 π.Χ. στο Μεταπόντιο της Κάτω Ιταλίας, υποβάλλοντας τον εαυτό του σε ασιτία για 40 ημερών, εξαιτίας της λύπης του για τον διωγμό των και της δολοφονίας των μαθητών του, σε ηλικία 84 ετών. Οι Μεταποντίνοι μετά τον θάνατό του μετέτρεψαν το σπίτι του σε ιερό της Δήμητρας και τον δρόμο που οδηγούσε προς αυτό ονόμασαν Ιερό των Μουσών.

Ο Πυθαγόρας γεννήθηκε σε αριστοκρατική οικογένεια, με καταγωγή από τον οίκο Αγκαίου, του ιδρυτή της Σάμου, και μάλιστα οι θρύλοι ως προς τη γέννησή του είναι συναρπαστικοί. Μητέρα του ήταν η πανέμορφη Πυθαΐδα και πατέρας του ο Μνήμαρχος (ή Μνήσαρχος), που χάρασσε δακτυλιόλιθους. Σύμφωνα με τον θρύλο, ο Πυθαγόρας θεωρείται γιος του Απόλλωνα, που ήταν προστάτης και της φιλοσοφίας. Όταν ο πατέρας του ήθελε να κάνει ένα επαγγελματικό ταξίδι, πέρασε μαζί με τη γυναίκα του από τους Δελφούς για να πάρει χρησμό. Εκεί η Πυθία τού είπε αφενός πως το ταξίδι του θα πάει πολύ καλά, και αφετέρου πως η γυναίκα του ήταν έγκυος –και ας μην το γνώριζε ακόμη–, και το παιδί που θα γεννούσε θα έλεγε την αλήθεια το ίδιο καλά με Πύθιο μαντείο και ότι θα ωφελούσε την ανθρωπότητα. Πράγματι, ο Μνήμαρχος έκανε το ταξίδι του στη φοινικική Σιδώνα και πήγε πολύ καλά, ενώ η γυναίκα του γέννησε τον γιο του. Για να ευχαριστήσει τον Απόλλωνα για τα δώρα του μετονόμασε τη γυναίκα του από Παρθενίδα σε Πυθαΐδα και τον γιο του τον ονόμασε Πυθαγόρα. Όταν ο Μνήμαρχος επέστρεψε στη Σάμο με πολλά κέρδη και μεγάλη περιουσία, έχτισε ιερό του Πύθιου Απόλλωνα, και πρόσεξε ιδιαίτερα την ανατροφή του παιδιού του. Επί πλέον, ο θρύλος μιλούσε για έναν χρυσό μηρό του Πυθαγόρα, θεωρώντας τον θείο δαίμονα, κάτι σαν ημίθεο.

Από νεαρή ηλικία άρχισε τα ταξίδια αναζητώντας δασκάλους και γνώση. Στη Λέσβο ήταν μαθητής του Φερεκύδη. Στη Μίλητο, μόλις 18 χρόνων, ήταν μαθητής του Αναξίμανδρου και του Θαλή. Κοντά στον Θαλή ο Πυθαγόρας έμαθε μαθηματικά, γεωμετρία κι όσα έχουνε σχέση με τους αριθμούς και τους υπολογισμούς. Και ήταν ο Θαλής που τον προέτρεψε πάει στην Αίγυπτο και να συναναστραφεί με τους ιερείς της Μέμφιδας, πιστεύοντας πως έτσι θα γινόταν θεϊκότερος και σοφότερος από όλους τους ανθρώπους.

Πράγματι πήγε στην Αίγυπτο, αφού προηγουμένως πέρασε από τη Σιδώνα, όπου μυήθηκε στα ιερά μυστήρια της Βύβλου και της Τύρου από τους ιεροφάντες της Φοινίκης. Αμέσως μετά αποφάσισε να πάει στην Αίγυπτο. Όπως διηγείται ο Ιάμβλιχος, η ομορφιά του Πυθαγόρα έβαλε σε πειρασμό τους ναύτες του καραβιού στο ταξίδι του για να τον πουλήσουν ως σκλάβο. Αλλά ο εξευγενισμένος χαρακτήρας του Πυθαγόρα, η σεμνότητά του και το φως που εξέπεμπε, όχι μόνο τους μάγεψαν και δεν τον πείραξαν, αλλά ολοκλήρωσαν το ταξίδι χωρίς την παραμικρή τρικυμία.

Σύμφωνα πάλι με τον Ιάμβλιχο, στην Αίγυπτο παρέμεινε 22 χρόνια, και από εκεί πήγε στη Βαβυλώνα, όπου παρέμεινε άλλα 12, αν και οι αρχαίοι ιστορικοί διαφωνούν πάνω σε αυτό. Όπως και να ’χει, αφού σε αυτές τις δύο χώρες πήρε και έδωσε γνώση, πήγε στη Σάμο, σε ηλικία 52 χρόνων, αν και άλλοι μικραίνουν την ηλικία του. Όμως η Σάμος ήταν τυραννοκρατούμενη, ενώ οι κάτοικοί της ήταν αδιάφοροι για τη διδασκαλία του φιλοσόφου και μαθηματικού, οπότε ο Πυθαγόρας έφυγε και πήγε στην Ιταλία, όπου ίδρυσε φιλοσοφική σχολή στον Κρότωνα της Μεγάλης Ελλάδας γύρω στο 525 π.Χ. Η Κάτω Ιταλία και η Σικελία ονομάστηκε Μεγάλη Ελλάδα χάρη στον Πυθαγόρα, ο οποίος έσπειρε τη φιλοσοφία, τα μαθηματικά και τις επιστήμες, με τους κατοίκους να στρέφονται σε έναν ενάρετο βίο, συνεχίζοντας μάλιστα το έργο του.

Σύμφωνα με τον Πορφύριο, πριν πάει στον Κρότωνα επισκέφθηκε τους Δελφούς, όπου μαθήτευσε δίπλα στη Θεμιστόκλεια (ή Αριστόκλεια), τη φημισμένη ιέρεια των Δελφών. Ο σεβασμός του προς τη δασκάλα του και τις γνώσεις της ήταν τέτοιος που τον έκανε να οραματιστεί ένα είδος φιλοσόφου χωρίς περιορισμούς φύλου. Επηρεασμένος πλέον, αργότερα στον Κρότωνα δεχόταν και γυναίκες, πολλές από τις οποίες έγιναν σημαντικές φιλόσοφοι, όπως η Αισάρα, η Δαμώ, η Μελίσσα, η Θεανώ (η μετέπειτα σύζυγός του), η Ασπασία, η Περικτιόνη (η μητέρα του Πλάτωνα), η Πλινθύς, η Πτολεμαΐδα, η Αριγνώτη, η Αρετή, κ.ά.

Από τους Δελφούς πήγε στην Κρήτη, όπου συνάντησε τους μύστες του Μόργου, ενός από τους Ιδαίους Δάκτυλους. Από αυτούς έκανε την κάθαρσή του με την «κεραύνιαν λίθον». Στους Δακτύλους, που κάποιοι είχαν ταυτίσει με τους «Κουρήτες», η Ρέα είχε εμπιστευτεί τον Δία για να μην τον σκοτώσει ο Κρόνος, ενώ «κεραύνιους λίθους» ονόμαζαν τα αστροπελέκια και ως τέτοιους θεωρούσαν τους προϊστορικούς λίθινους πέλεκεις ή και τους αερόλιθους, στους οποίους απέδιδαν θαυμαστές δυνάμεις και τους χρησιμοποιούσαν σε καθαρμούς ή τους είχαν για φυλαχτά. Από εκεί ο Πυθαγόρας πήγε στο Ιδαίο Άντρο, όπου παρέμεινε τις καθιερωμένες 27 ημέρες αποδίδοντας προσφορές στον Δία.

Το Ομακοείο του Πυθαγόρα

Στον Κρότωνα ο Πυθαγόρας μεγαλούργησε. Η απίστευτη ομορφιά του, η σεμνότητά του, οι πολυποίκιλες γνώσεις του έγιναν πόλος έλξης ανθρώπων όχι μόνο της περιοχής αλλά και από άλλες χώρες. Λέγεται ότι την πρώτη ομιλία του παρακολούθησαν 2.000 άνθρωποι. Ο κόσμος που συνέρρεε για να τον ακούσει μαγεύτηκε κυριολεκτικά. Πολλοί από αυτούς δεν επέστρεφαν στις πατρίδες τους, παραμένοντας εκεί με τις οικογένειές τους. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα την ανέγερση του Ομακοείου, ενός τεράστιου κτιρίου ομαδικής διδασκαλίας, όπου, αφού είχαν δεχθεί ορισμένους νόμους και παραγγέλματα από τον Πυθαγόρα ως θείες υποθήκες, οι μαθητές του με ομόνοια μεταξύ τους, ενώ είχαν θέσει τις περιουσίες τους σε κοινή χρήση, κατατάσσοντας τον Πυθαγόρα μεταξύ των θεών.

Όσον αφορά στην ονομασία, η λέξη είναι σύνθετη από το «ομού» + «ακούω», δηλαδή «μαζί ακούμε». Και δεν ήταν τυχαίος ο τίτλος, καθώς ο Πυθαγόρας είχε αυστηρούς κανόνες για την επιλογή των μαθητών του, ανάλογα με τη φυσιογνωμία, το παράστημα, τις συνήθειες και τις κλίσεις τους. Το αρχικό στάδιο της μύησης διαρκούσε δύο με πέντε χρόνια και περιλάμβανε τη δοκιμασία της σιωπής. Κατά το αρχικό αυτό στάδιο, οι μαθητές δεν έβλεπαν τον δάσκαλό τους, μόνο τον άκουγαν. Στη συνέχεια, ανέρχονταν στις τάξεις των μαθηματικών και, απαλλαγμένοι πια από τον όρκο σιωπής, όφειλαν να διδάξουν, με αποτέλεσμα να δημιουργούνται κι άλλες Πυθαγόρειες σχολές. Τελικό στάδιο ήταν η τάξη των φυσικών, των μελετητών, δηλαδή των φυσικών φαινομένων. Τα μέλη όφειλαν απόλυτη υπακοή, ανεξάρτητα αξιώματος.

Στο Ομακοείο διδασκόταν η Επιστημονική και Θεολογική διδασκαλία, δηλαδή η σπουδή του Ορατού και Αοράτου Κόσμου. Εκεί παραδόθηκε η Τετρακτύς, πάνω στην οποία ορκίζονταν οι Πυθαγόρειοι. Ήταν το όργανο μέτρησης και εξάπλωσης των Κόσμων και των Όντων. Ο Πυθαγόρας ανακάλυψε την κλίμακα με τους τόνους της μουσικής, το μονόχορδο, το πολύχορδο, την αρμονία των ουράνιων σφαιρών, τη θεραπευτική, την αστρολογία-αστρονομία, τη φυσιογνωμική, τη ζωγραφική, τη γεωπονική, την ποίηση, τη σιδηρουργική, τη χρυσοποιΐα, το δράμα, την κωμωδία, την τραγωδία, τη γυμναστική, τη διαιτητική κ.ά.

Ακόμα και σήμερα, τα μαθηματικά, η γεωμετρία, η ιατρική, η θεολογία και η φιλοσοφία απορρέουν από τον Πυθαγόρα.

Στην πραγματικότητα, ο Πυθαγόρας είχε ιδρύσει το πρώτο Ανοιχτό Κοινόβιο Πανεπιστήμιο στον πλανήτη, κάτι που δεν επαναλήφθηκε ποτέ στον κόσμο, εγκαθιδρύοντας έτσι την Πυθαγόρεια Αδελφότητα.

Ήταν ένα μεγάλο θαύμα το έργο αυτό. Ένα θαύμα που κράτησε 30 χρόνια, και που βρήκε το μοιραίο τέλος του όταν ο Κύλων στράφηκε εναντίον του Πυθαγόρα, συκοφαντώντας τον ότι ήθελε να καταλύσει τη δημοκρατία και με τη δύναμη των πολλών Πυθαγόρειων να εγκαθιδρύσει τυραννία στον Κρότωνα. Ωστόσο, χρησιμοποιώντας τη δύναμη του πλούτου του κατάφερε να στρέψει αρκετούς εναντίον του Πυθαγόρα, ο οποίος είχε αρνηθεί να τον συμπεριλάβει στους μαθητές του καθώς είχε διαβλέψει τον βίαιο και τυραννικό χαρακτήρα του. Αποτέλεσμα ήταν

ο Κύλων με τους υποστηρικτές του να επιτεθούν στους Πυθαγόρειους την ημέρα που είχαν συγκεντρωθεί στο σπίτι του Μίλωνα, να τους δολοφονήσουν και να πυρπολήσουν το Ομακοείο. Μόνον ο Άρχιππος και ο Λύσις κατάφεραν να διαφύγουν. Ο Λύσις πήγε στη Θήβα, όπου μεταφύτευσε τα σπέρματα της Πυθαγόρειας φιλοσοφίας, ενώ έγινε και δάσκαλος του νεαρού τότε Επαμεινώνδα. Ο Πυθαγόρας έλειπε σε ταξίδι προς τη Σύρο, εκείνη την ημέρα, για να περιποιηθεί τον άρρωστο Φερεκύδη που υπήρξε δάσκαλός του. Κάποιοι ιστορικοί, όπως ο Δικαίαρχος, υποστηρίζουν πως την ημέρα της μεγάλης συμφοράς ήταν και ο ίδιος εκεί. Ο Πυθαγόρας μαζί με τους υπόλοιπους που σώθηκαν πήγαν στους Λοκρούς, όπου οι πολίτες φοβούμενοι πιθανό πόλεμο αρνήθηκαν να τους δεχθούν και απλώς τους προμήθευσαν τα αναγκαία για την επιβίωσή τους. Τότε, ο Πυθαγόρας έπλευσε προς τον Τάραντα κι από εκεί προς το Μεταπόντιο, όπου λέγεται ότι τελείωσε τη ζωή του, σε ηλικία 84 χρόνων, αποσυρόμενος στο ιερό των Μουσών και παραμένοντας για σαράντα ημέρες δίχως τροφή, από τη θλίψη του για το κατεστραμμένο έργο του και για τον θάνατο των συντρόφων του.

Η Πυθαγόρεια διδασκαλία ήταν μυστική, και οι Πυθαγόρειοι ορκίζονταν να μην την αποκαλύψουν ποτέ. Ο Νικόμαχος γράφει πως οι διασκορπισμένοι Πυθαγόρειοι διατήρησαν ισχυρούς δεσμούς μεταξύ τους, αποφεύγοντας την επικοινωνία με αγνώστους, ενώ από τον φόβο μήπως χαθεί η Πυθαγόρεια φιλοσοφία από τους ανθρώπους και οι ίδιοι μισηθούν από τους θεούς, συνέταξαν κεφαλαιώδη υπομνήματα με τα συγγράμματα των παλαιοτέρων και όσα θυμόντουσαν, ορκίζοντας τις γυναίκες και τους απογόνους τους να μην τα δώσουν ποτέ σε κανέναν ξένο.

Ο Πυθαγόρας είχε παντρευτεί τη Θεανώ, την κατά πολύ νεότερή του μαθήτρια. Αυτός ήταν 56 ετών και εκείνη στα 15-16 της, που αν και μικρή, είχε πάθος με τις επιστήμες. Γνωρίστηκαν κατά την ομιλία του φιλοσόφου στις γυναίκες της πόλης, στον Ναό της Ήρας. Πατέρας και κόρη έγιναν μαθητές του Πυθαγόρα, μόνο που η Θεανώ θα τον γοήτευε τόσο πολύ, που σύντομα θα γίνει γυναίκα του. Από τον γάμο τους απέκτησαν πέντε παιδιά, δύο αγόρια (Τήλαυγης και Μνήσαρχος) και τρία κορίτσια (Δαμώ, Μύια και Αριγνώτη), και έγιναν το γνωστότερο ζευγάρι της επιστήμης και της φιλοσοφίας του αρχαίου κόσμου. Το σπίτι τους στον Κρότωνα μετατράπηκε σε κέντρο γνώσης, πριν γίνει πραγματική πυθαγόρεια σχολή όπου διδασκόταν φυσική φιλοσοφία, μαθηματικά και μουσική.

Διάδοχος του Πυθαγόρα έγινε ο Αρισταίος ο Κροτωνιάτης, που κατείχε άριστα τη διδασκαλία, ο οποίος παντρεύτηκε τη γυναίκα του Πυθαγόρα, τη Θεανώ, και πήρε μαζί του και τα παιδιά της, με τον Μνήσαρχο αργότερα να τον διαδέχεται. Άλλοι επιφανείς Πυθαγόρειοι ήταν ο Φιλόλαος από το Μεταπόντιο και ο Αρχύτας ο Ταραντίνος. Μέσω του Φιλολάου κάποια συγγράμματα των μεταγενέστερων Πυθαγορείων παραδόθηκαν στον Δίωνα, μαθητή του Πλάτωνα, με αποτέλεσμα τη διδαχή της Πυθαγόρειας φιλοσοφίας στην Πλατωνική Ακαδημία.

Κατ’ άλλους, μετά τον θάνατο του Πυθαγόρα το έργο του συνέχισε η γυναίκα του η Θεανώ, που για λόγους επιβίωσης μεταπώλησε πολλές από τις σημειώσεις που διατηρούσε στον Πλάτωνα, ο οποίος έφτασε στο Μεταπόντιο γι’ αυτόν ακριβώς τον σκοπό. Με αυτές ο Πλάτωνας έγραψε την Πλατωνική Φιλοσοφία.

Η Πυθαγόρεια σχολή είχε διάρκεια περισσότερο από 10 αιώνες, μέχρι τη βίαιη αναχαίτισή της το 529 μ.Χ., με το διάταγμα του Ιουστινιανού που όριζε να κλείσουν όλες οι φιλοσοφικές σχολές. Δεν κατάφερε όμως να εξαφανίσει και τις πυθαγόρειες ιδέες. Η ζωή του μεγάλου δάσκαλου ήταν εναρμονισμένη με τα λεγόμενά του. Η ουσία των πραγμάτων για τον Πυθαγόρα βρισκόταν πρώτα απ’ όλα στα Μαθηματικά. Αλλά πάνω από όλα ο Πυθαγόρας δίδαξε στην ανθρωπότητα το θείο δώρο της φιλοσοφίας και της ευδαιμονίας.

Εξάλλου, ο νεοπυθαγορισμός και ο νεοπλατωνισμός δημιούργησαν τα μεσαιωνικά μυστικιστικά τάγματα τόσο της Ευρώπης όσο και της Ανατολής.

Σήμερα, 2.500 χρόνια μετά, το Πυθαγόρειο θεώρημα είναι η βάση των μαθηματικών παγκοσμίως, και ενώ είναι γνωστό πως το θεώρημα υπήρχε σε πολλές χώρες από πολύ νωρίτερα, ο Πυθαγόρας ήταν ο πρώτος που προχώρησε στην απόδειξή του, γι’ αυτό πήρε και το όνομά του: «Το τετράγωνο της υποτείνουσας ισούται με το άθροισμα των τετραγώνων των δύο καθέτων πλευρών».

Δικά του όμως έργα ήταν και η μουσική κλίμακα, πάνω στην οποία βασίζονται οι μουσικές σπουδές και συνθέσεις σήμερα, η τετρακτύς, οι Πυθαγόρειοι αριθμοί, η θεωρία της μετεμψύχωσης, η θεωρία της χορτοφαγίας και τόσα άλλα. Όλα ωστόσο έχουν να κάνουν με την πνευματική αξία του ανθρώπου με αποδέκτη το θείο.

Ο όρκος και άλλα…

Λέγεται πως στο Ομακοείο υπήρχε η επιγραφή «Μηδείς αγεωμέτρητος εισίτω», η οποία δήλωνε πως στη σχολή του δεν είχε θέση όποιος δεν ήξερε γεωμετρία και μαθηματικά. Το ίδιο θρυλείται και για την Ακαδημία του Πλάτωνα, αν και το ένα δεν αναιρεί το άλλο.

Ο όρκος των Πυθαγορείων δινόταν στο σύμβολο «τετρακτύς» και έλεγε: «Μα τον ευρετή της τετρακτύος, την πηγή της δικής μας σοφίας, που έχει τα ριζώματα της αιώνιας φύσης».

Αργότερα, αναφέρει ο Πλούταρχος για τον όρκο: «Η δε καλουμένη τετρακτύς, τα εξ και τριάκοντα, μέγιστος ην όρκος, ως τεθρύληται, και κόσμος ωνόμασται, τεσσάρων μεν αρτίων των πρώτων, τεσσάρων δε των περισσών εις ταύτο συντιθεμένων, αποτελούμενος». Δηλαδή, «Και η λεγόμενη Τετρακτύς δηλαδή το τριανταέξι ήταν ο μεγαλύτερος όρκος [των Πυθαγορείων] όπως θρυλείται, και έχει ονομαστεί και κόσμος και αποτελείται από τους τέσσερις πρώτους άρτιους και από τους τέσσερις πρώτους περιττούς συντεθειμένους στον ίδιο αριθμό».

Η φράση «Τάδε έφη» είναι γνωστή και στις μέρες μας, πόσοι όμως γνωρίζουν ότι αναφερόταν στον Πυθαγόρα από τους μαθητές του, όταν ήθελαν να αποδείξουν την αλήθεια των λόγων τους ότι εκείνος το είπε, από εκείνον το άκουσαν, καθώς στα πρώτα χρόνια της διδασκαλίας στο Ομακοείο μόνο τον άκουγαν και δεν τον έβλεπαν.

Ο Πυθαγόρας ήταν ο πρώτος που χρησιμοποίησε τον όρο του φιλοσόφου, καθώς σοφοί είναι μόνο οι θεοί, έλεγε, ενώ οι άνθρωποι είναι φίλοι της σοφίας του θείου, αφού μόνο να την προσεγγίσουν μπορούν.

Ο Πυθαγόρας συνήθιζε να μιλάει με μικρές και κοφτές φράσεις, αλλά με σπουδαίο περιεχόμενο σε λίγες λέξεις, όπως: «Να μη βαδίζεις έξω από τον δρόμο», «μην τρέφεις αρπαχτικά» ή «μην τρως κουκιά» (με την έννοια του να μην ασχολείσαι με την πολιτική, διότι ψήφιζαν καταμετρώντας κουκιά).

Είπε ακόμη:

«Το “ναι” και το “όχι” είναι οι πιο μικρές λέξεις. Χρειάζεται όμως να σκεφτείς πολύ πριν τις προφέρεις».

«Μην ψάχνεις την ευτυχία, είναι πάντα μέσα σου».

«Αν δεν μπορείς να έχεις έναν πιστό φίλο, γίνε φίλος του εαυτού σου».

«Ο άνθρωπος γίνεται θνητός με τους φόβους του, και αθάνατος με τις επιθυμίες του».

«Είναι αδύνατο να θεωρείται ελεύθερος αυτός που είναι δούλος στα πάθη του και κυριαρχείται από αυτά».

«Δεν μπορούν να ειπωθούν όλα σε όλους».

«Θεμέλιο κάθε πολιτείας είναι η ανατροφή των νέων».

«Τα πάντα γίνονται σύμφωνα με αριθμούς».

«Το κύπελλο της ζωής θα ήταν πολύ γλυκανάλατο, αν δεν έπεφταν μέσα μερικά πικρά δάκρυα».

«Όταν είσαι οργισμένος ούτε να λες, ούτε να ενεργείς».

«Να ασκείς τη δικαιοσύνη με έργα και με λόγια».

«Κάνε συνήθεια να κυριαρχείς στον ύπνο, στο στομάχι, στη λαγνεία και στον θυμό».

«Δεν πρέπει να παραμελείς την υγεία του σώματός σου, αλλά, με μέτρο να πίνεις, να τρως και να γυμνάζεσαι, και μέτρο εννοώ εκείνο που δεν θα σε στενοχωρήσει. Συνήθισε σε διατροφή καθαρή και λιτή και, ζώντας έτσι, φυλάξου από όσα επισύρουν φθόνο. Μη δαπανάς άκαιρα τα καλά, όπως κάνουν οι αδαείς, ούτε να στερείσαι σε σημείο που να γίνεις ανελεύθερος, διότι το μέτρο είναι η άριστη κατάσταση σε όλα».