COVID-19 ΣΤΗ ΕΛΛΑΔΑ: ΣΚΕΨΕΙΣ ΕΝΑΝ ΧΡΟΝΟ ΜΕΤΑ

Η πανδημία υπήρξε για τον πλανήτη αλλά και για την Ελλάδα μια τεράστια δοκιμασία, που άγγιξε όλες τις σφαίρες της δημόσιας και ιδιωτικής ζωής: δημόσια υγεία και παιδεία, οικονομία, κοινωνικές σχέσεις, έρωτα, ψυχαγωγία, άθληση, παιχνίδι - κάθε πτυχή της συλλογικής και της ατομικής πραγματικότητας.

Στη χώρα μας η υγειονομική κρίση διαδέχθηκε μια σκληρή δεκαετή οικονομική κρίση και, επομένως, βρήκε την κοινωνία εξουθενωμένη, με έντονα αισθήματα απογοήτευσης αλλά και σπαράγματα ελπίδας για τη δυνατότητα ανάκαμψης.

Πέρα από την αβεβαιότητα και τον φόβο για το άγνωστο, που προκαλεί η ανεξέλεγκτη δράση ενός αόρατου ιού που μπορεί να προκαλέσει μια πολύμορφη κλινική εικόνα και ορισμένες φορές θάνατο, αυτό που συνειδητοποιήθηκε με βίαιο και τραυματικό τρόπο είναι ότι ο έλεγχος των φυσικών κινδύνων μέσω της επιστήμης δεν είναι πάντα εφικτός. Τη διάψευση αυτής της παντοδυναμίας ακολούθησε μια δραματική μεταβολή στην καθημερινή εργασία, στους ανθρώπινους δεσμούς μέσα από την αναγκαστική αποστασιοποίηση, στο διάχυτο άγχος θανάτου, στον στιγματισμό των νοσούντων αλλά και στην αυτοενοχοποίησή τους για τον κίνδυνο μόλυνσης οικείων τους.

Η ψυχική ζωή κυριαρχήθηκε από έντονο φόβο, άγχος, αγωνία για το μέλλον αλλά και από μια ασώματη επαφή. Η συναισθηματική έκφραση δεν θα έπρεπε να εκφράζεται με την αφή και το άγγιγμα. Ιδωμένη η πανδημία μέσα από αυτή την οπτική, αποτελεί επίθεση ενάντια στους διυποκειμενικούς δεσμούς, στα ζωντανά ανθρώπινα δίκτυα και τρόπους φυσικής συνεύρεσης των ανθρώπων. Όλο αυτό το τραυματικό κενό υποκαταστάθηκε από την τεχνολογία, από τις τηλε-σχέσεις, από μια νέα πραγματικότητα εξοικείωσης, συχνά σε βαθμό αλλοτρίωσης, με τον διαδικτυακό κόσμο.

Μια τέτοια πραγματικότητα ενεργοποίησε αρχέγονα βιώματα και πρωταρχικά άγχη μοναξιάς και αφανισμού, ένα γενικευμένο βίωμα επισφάλειας, την απειλή των ίδιων των ψυχικών και νοητικών λειτουργιών. Η αμεσότητα στις επαφές, ο πολιτισμός, οι παρέες, οι διακοπές, η διασκέδαση, το σεξ εκτός γάμου ή συμβίωσης υποκαταστάθηκαν από μια ελλειμματική για τον ψυχισμό εικονική πραγματικότητα, η οποία αποτελεί δραματική δοκιμασία για την ίδια την ανθεκτικότητα των ανθρώπινων δεσμών. Πώς όλα αυτά απεικονίζονται ως ψυχοκοινωνικές επιπτώσεις της πανδημίας σε μια σειρά από επιστημονικές έρευνες που διεξήχθησαν στη χώρα μας αυτό το χρόνο;

Ερευνητικά δεδομένα

Συνολικά αναδεικνύονται σοβαρές ψυχοκοινωνικές επιπτώσεις στο σύνολο του πληθυσμού, είτε έχουν νοσήσει είτε όχι.

-Τα παρατεταμένα περιοριστικά μέτρα έχουν οδηγήσει πολλούς σε αδράνεια, σε αισθήματα πλήξης και απόγνωση. Η αβεβαιότητα μπορεί να καταλήξει σε ψυχοσωματικά ή ψυχολογικά προβλήματα, κατάχρηση αλκοόλ και δυσλειτουργικές οικογενειακές και προσωπικές στρατηγικές αντιμετώπιση του άγχους. Η παραμονή στο σπίτι φέρεται να συνδέεται με την αύξηση των καταγγελιών ενδοοικογενειακής βίας (Giannopoulou - Tsobanoglou 2020).

-Άλλες έρευνες δείχνουν ότι ο φόβος της ασθένειας είναι πολύ συχνός ακόμη και σε άτομα που δεν ανήκουν σε ευπαθείς ομάδες.

-Παράλληλα, επικρατούν διάχυτοι φόβοι για την οικονομική κατάσταση μετά το πέρας της πανδημίας.

-Η συνεχής επαγρύπνηση για συμπτώματα, η υψηλή συμμόρφωση με τις οδηγίες του ΕΟΔΥ και η πολύ συχνή εξέταση μπορεί να ενισχύσουν τα συμπτώματα φόβου.

-Καθοριστικοί παράγοντες της έντασης του φόβου είναι το γυναικείο φύλο, η μεγαλύτερη ηλικία και τα προϋπάρχοντα σοβαρά καταθλιπτικά και αγχωτικά συμπτώματα. Τα άτομα που έχουν ιστορικό ψυχικής ασθένειας είναι πιο ευάλωτα στο στρες σε σύγκριση με τον γενικό πληθυσμό (Peppou et al 2020, Parlapani et al 2020).

Ως προς τις ψυχοπαθολογικές εκδηλώσεις στον γενικό πληθυσμό, αξίζει να αναφερθούν τα εξής:

-Το στρες και η έντονη ανησυχία που έχει προκαλέσει η πανδημία εμφανίζονται με τη μορφή αγχωδών συμπτωμάτων. Έρευνες έδειξαν συμπτώματα αγχώδους διαταραχής έως και στο 45% των συμμετεχόντων.

-Κατά τη διάρκεια του εγκλεισμού, η κλινική κατάθλιψη στον γενικό πληθυσμό αγγίζει το 9,31% με ένα πλέον 8,5% να αντιμετωπίζει σοβαρή δυσφορία. Αυξημένο άγχος και συναισθήματα κατάθλιψης (συμπεριλαμβανομένων και των υποκλινικών περιπτώσεων) υπήρχαν σε περισσότερο από το 40% του πληθυσμού.

-Σε άτομα με προηγούμενο ιστορικό κατάθλιψης, το 23,31% εμφάνισε κατάθλιψη έναντι του 8,96% των περιπτώσεων χωρίς προηγούμενο ιστορικό που βίωσαν το πρώτο τους καταθλιπτικό επεισόδιο (Fountoulakis et al 2021).

-Τα οικογενειακά δυναμικά έδειξαν ότι οι λιγότερες συγκρούσεις και η καλύτερη ποιότητα σχέσεων συνδέεται παραδόξως με υψηλότερο άγχος και συναισθήματα κατάθλιψης, όπως επίσης υψηλότερα ποσοστά αυτοκτονικών σκέψεων. Επίσης, βρέθηκε ότι οι πνευματικές και θρησκευτικές προσκολλήσεις θα μπορούσαν να προστατεύσουν το άτομο από τις αναδυόμενες αυτοκτονικές σκέψεις (Fountoulakis et al 2021).

-Σε σχέση με την αυτοκτονικότητα, πρόσφατη μελέτη με 5.116 ενήλικες δείχνει ότι το 5% εξέφρασε ενεργό αυτοκτονικό ιδεασμό (Papadopoulou et al 2020-2021).

Θεωρίες συνωμοσίας

• Έρευνες αναδεικνύουν ποικιλομορφία παραγόντων που ενθαρρύνουν τέτοιες στάσεις: ιδεολογία, αγανάκτηση απέναντι σε αδικίες, φτώχεια, θρησκεία και κοινωνικά δίκτυα που παίρνουν χαρακτηριστικά κινήματος προώθησης ανορθολογικών θέσεων.

• Η πανδημία, οι περιορισμοί κυκλοφορίας και το πάγωμα της οικονομίας γεννούν φόβο, δυσαρέσκεια και δυσπιστία. Σημειώνονται τάσεις αυταρχισμού και υπερενίσχυσης της εκτελεστικής εξουσίας σε πολλές χώρες. Fake news και θεωρίες συνωμοσίας δηλητηριάζουν τον δημόσιο διάλογο.

• Γιατί ο κόσμος πιστεύει σε θεωρίες συνωμοσίες γύρω από την πανδημία; Τα στοιχεία προέρχονται από μια σύγχρονη έρευνα (Μάρτιος 2020) από διάφορα πανεπιστήμια των ΗΠΑ με τη συμμετοχή του Χάρβαρντ.

• Δύο είναι οι κυρίαρχες πεποιθήσεις:

o Η απόρριψη της πληροφόρησης που προέρχεται από επιστήμονες και θεσμικά πρόσωπα κύρους.

o Η αντίληψη ότι υπάρχουν κίνητρα ιδεολογικά και οπαδικά πίσω από την παρουσίαση όσων σχετίζονται με την πανδημία.

• Mπορούμε να παρατηρήσουμε και άλλους τρόπους λειτουργίας των θεωριών συνωμοσίας σε σχέση με την πανδημία:

o Δαιμονοποίηση του άλλου ή του εχθρού, δηλαδή την ορθολογική προσέγγιση, τον οποίο η κλειστή ομάδα θεωρεί υπαίτιο της καταστροφής.

o Απονομιμοποίηση μετριοπαθών φωνών που στηρίζονται σε επιστημονική τεκμηρίωση και τις κατατάσσουν ως μέρος της συνωμοσίας.

o Ενθάρρυνση κλειστής ομάδας φανατικών ακόμη και για προσφυγή στη βία μέσα από την αναπαραγωγή ακραίας συνθηματολογίας, ώστε να αφυπνιστεί ο λαός.

o Οι θεωρίες συνωμοσίας προσπαθούν να δημιουργήσουν ένα βαθύ ρήγμα μεταξύ κυβερνήσεων και κοινωνίας.

o Η ασυνείδητη ομαδική προσχώρηση σε ανορθολογικές θεωρίες μέσω της ομαδικής διάψευσης και της ομαδικής αυταπάτης ανακουφίζει από πρωτόγονα καταδιωκτικά άγχη και άγχη αφανισμού των ατόμων και της ευρύτερης ομάδας.

Ψυχοκοινωνικές επιδράσεις σε επαγγελματίες υγείας

Ένα μέρος της ψυχολογικής επιβάρυνσης και επαγγελματικής εξουθένωσης των υγειονομικών μας οφείλεται στο γεγονός της αντιφατικής στάσης της ελληνικής πολιτείας: Από τα χειροκροτήματα στα μπαλκόνια για τους ήρωες της πρώτης γραμμής κατά το πρώτο lockdown και από τις υποσχέσεις ενίσχυσης του ΕΣΥ και ανταμοιβής των ίδιων, καταλήξαμε σε καταγγελίες και προσφυγές των νοσοκομειακών γιατρών μέχρι τον Άρειο Πάγο για να διεκδικήσουν τα αυτονόητα.

Για έναν ολόκληρο χρόνο εργάζονται σε εξοντωτικές συνθήκες, σωματικά και ψυχικά, χωρίς καμία ανταπόκριση στα αιτήματά τους και κάποιες φορές με διώξεις, ηθική και θεσμική υποτίμηση του έργου τους.

Σε έρευνα με 464 επαγγελματίες υγείας από Ελλάδα:

o Περισσότερο από το 50% των συμμετεχόντων παρουσίαζαν ήπια συμπτώματα κατάθλιψης, ενώ το 30% παρουσίαζε μέτρια προς βαριά καταθλιπτική συμπτωματολογία.

o Το 61,5% εμφάνιζε ήπια συμπτώματα άγχους, ενώ το 25% ανέφερε μέτριας προς βαριάς μορφής συμπτώματα.

o Τα υψηλότερα ποσοστά φόβου και προσλαμβανόμενου στρες, οι συχνοί εφιάλτες, η έλλειψη προστατευτικού εξοπλισμού και η έλλειψη κοινωνικού δικτύου συσχετίστηκαν σημαντικά με την υψηλή πιθανότητα εμφάνισης καταθλιπτικών συμπτωμάτων.

o Παράλληλα, η αυτοκτονικότητα και η ανησυχία για την επίδραση της πανδημίας στην κοινωνία συσχετίστηκαν σημαντικά με τη συναισθηματική εξουθένωση, ενώ ο φόβος μόλυνσης και η έλλειψη προστατευτικού εξοπλισμού συσχετίστηκαν με υψηλότερα επίπεδα αποπροσωποποίησης (From Recession to Depression? Prevalence and Correlates of Depression, Anxiety, Traumatic Stress and Burnout in Healthcare Workers during the COVID-19 Pandemic in Greece: A Multi-Center, Cross-Sectional Study).

• Οι επαγγελματίες υγείας δεν είναι ούτε προετοιμασμένοι ούτε εκπαιδευμένοι να αφήνουν ανθρώπους να πεθάνουν, ενώ υπό κανονικές συνθήκες θα μπορούσαν να τους σώσουν. Η έλλειψη κρεβατιών ΜΕΘ σημαίνει ότι οι επαγγελματίες υγείας πρέπει να κρίνουν ποιος ασθενής θα μπει σε εντατική θεραπεία και ποιος όχι, με βάση την ηλικία, τη συννοσηρότητα κ.λπ. Το γεγονός αυτό μπορεί να προκαλέσει πολύ αρνητικά συναισθήματα στους υγειονομικούς, όπως τύψεις και ενοχές. Το ηθικό πλήγμα που επιφέρουν οι αποφάσεις αυτές επηρεάζουν σε μεγάλο βαθμό την ψυχική τους υγεία. Λόγω του δυσβάσταχτου φορτίου αυτών των αποφάσεων, πολύ συχνά οι επαγγελματίες υγείας αποσυνδέονται, απομακρύνονται από τα συναισθήματά τους, ώστε να μην καταρρεύσουν. Συχνά βρίσκονται σε μία ψυχολογική κατάσταση γνωστή ως ανοχή στην έλλειψη στήριξης και βοήθειας μέσα από την υιοθέτηση ενός ηρωικού ρόλου. Για την πρόληψη της επαγγελματικής εξουθένωσης και των διαταραχών άγχους απαιτείται ξεκούραση και αποσύνδεση από το επαγγελματικό πλαίσιο μετά από περιόδους μεγάλης πίεσης (Psychiatry in the aftermath of COVID-19).

Συμπερασματικά

Η πανδημία ανέδειξε με τον πιο δραματικό τρόπο τη σημασία του κοινωνικού κράτους και ενός ισχυρού συστήματος δημόσιας υγείας. Για να μπορέσει να υπάρξει ανάκαμψη μετά την πανδημία, απαιτείται ένα συγκροτημένο εθνικό σχέδιο με ισχυρή διακομματική συναίνεση μακριά από μικροκομματικές σκοπιμότητες. Σε μια χώρα που φθίνει δημογραφικά, δεν είναι αρκετό ένα κράτος πρόνοιας που να στηρίζεται απλά και μόνο σε επιδόματα. Εάν δεν απαντήσουμε ορθολογικά στα σωστά ερωτήματα για τη διαχείριση των πόρων και για τη μελλοντική προοπτική της κοινωνικής συνοχής, του μοντέλου οικονομικής ανάπτυξης και του μοντέλου του κοινωνικού κράτους, δεν θα μπορέσουμε ποτέ να βρούμε αποδοτικές λύσεις για τις διαρκώς διογκούμενες ανάγκες. Ας ελπίσουμε η πανδημία να αποτελέσει καταλύτη για να μάθουμε από τα λάθη μας και σαν χώρα και σαν διεθνές σύστημα.