ΟΙ ΕΦΗΜΕΡΙΔΕΣ ΤΗΣ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗΣ ΤΟΥ 1821

Η ελληνική επανάσταση του 1821 δεν είχε μόνο στρατηγούς και πολεμιστές, καριοφίλια και γιαταγάνια. Είχαν και τις εφημερίδες. Τέσσερις κανονικές εφημερίδες που άρχισαν να εκδίδονται το 1824. Τα «Ελληνικά Χρονικά», «Ο Φίλος του Νόμου», η «Εφημερίς των Αθηνών» και η «Γενική Εφημερίς της Ελλάδος», κράτησαν όρθιο το φρόνημα του ελληνικού λαού και άσβεστη τη φλόγα της επανάστασης.

Το σπάνιο υλικό με τα φύλλα που διασώζονται, κατέγραψαν οι φοιτητές του Πανεπιστημίου Αθηνών και του συγκεκριμένα του Εργαστηρίου Πολιτικής Επικοινωνίας Και Μέσων Πληροφόρησης, στο πλαίσιο των εκδηλώσεων για τα 200 χρόνια από την επανάσταση.

Το έργο ανατέθηκε σε νέους/ες προπτυχιακούς/κές φοιτητές/τριες που το ανέλαβαν πρόθυμα και εθελοντικά, συνδυάζοντας μια περιπετειώδη μαθητεία στην ιστορική έρευνα και τεκμηρίωση με ένα ευγενή σκοπό: να δημιουργήσουν ένα εργαλείο έρευνας, χρήσιμο για τους ενδιαφερόμενους. Όλο το παραπάνω υλικό, εκτός από τα τοπωνύμια που ήδη παρουσιάζονται χωριστά, βρίσκεται σε στάδιο επεξεργασίας διότι η ενοποίηση των καταλόγων, οι ταυτίσεις και ο επανέλεγχος παρουσιάζουν σοβαρά και χρονοβόρα προβλήματα. 

Το έργο αυτό ολοκληρώθηκε μέχρι σήμερα με αξιώσεις ως προς μία μόνο κατηγορία από εκείνες που αποδελτιώθηκαν: τα τοπωνύμια. Εκτός από τα γεωγραφικά λεξικά, ο έλεγχος και η ταύτιση των τοπωνυμίων διευκολύνθηκε, όχι χωρίς κινδύνους, από τις δυνατότητες αναζήτησης που προσφέρονται πλέον σήμερα στο διαδίκτυο. Ας σημειωθεί ότι ολοκληρώθηκε και το στοιχειώδες: οι αναλυτικοί, ανά φύλλο, χρονολογικοί πίνακες κυκλοφορίας των τεσσάρων εφημερίδων.

Η ιστορία του Τύπου στα χρόνια της Ελληνικής Επανάστασης αρχίζει ταυτόχρονα σχεδόν με την έναρξή της (το καλοκαίρι του 1821 στην Καλαμάτα). Το ελληνικό κοινό εξάλλου διέθετε ενδιαφέρουσες εμπειρίες, από το 1791 τουλάχιστον, εξοικείωσης με τον ειδησεογραφικό και φιλολογικό ελληνικό περιοδικό τύπο. Ως γνωστόν, η ίδια η λέξη εφημερίδα, για το έντυπο περιοδικό ειδησεογραφικό φύλλο, έχει την καταγωγή της στην Εφημερίδα (Βιέννη, 1791-1797) των αδερφών Μαρκίδων Πούλιου. Ωστόσο, η σταθεροποίησή του, για ποικίλους λόγους, δεν υπήρξε εφικτή, παρά μόνο κατά το 1824.

Το έτος 1824 υπήρξε το έτος της ελληνικής δημοσιογραφίας. Πράγματι, από εκείνο το έτος και ύστερα εκκινεί με αξιώσεις και αναπτύσσεται σε τέσσερεις διαφορετικές πόλεις της επαναστατημένης επικράτειας η έκδοση και η κυκλοφορία εφημερίδων, με τη συστηματική αξιοποίηση ανθρώπων και εξοπλισμού για την εξυπηρέτηση -και από το μετερίζι της δημοσιότητας- της νέας πολιτικής ζωής που έχει δημιουργήσει η Ελληνική επανάσταση, σε συντονισμό προς τη νέα αρχή της ελευθερίας του Tύπου, που είχε ήδη διατυπωθεί στο Σύνταγμα του 1823. 

Δύο εξ αυτών αναλαμβάνουν διαδοχικά τον ρόλο της επίσημης εφημερίδας της διοίκησης. Πρόκειται για εφημερίδες που εκδίδονται τακτικά, με σταθερότητα και διάρκεια η μία μετά την άλλη, οι τρεις μέσα στο 1824 και η τέταρτη το 1825 και θα διατηρηθούν σε κυκλοφορία τουλάχιστον μέχρι το έτος 1827. Θα μπορούσαμε να πούμε ότι αυτή η τριετία συμπίπτει με την άνοιξη του ελληνικού Τύπου και στα φύλλα του αποτυπώνονται με πυκνό, πολυποίκιλο τρόπο τα ώριμα και αντιφατικά εκείνα χρόνια της νικηφόρας επανάστασης.

Τα σώματα αυτών των εφημερίδων δεν ήταν μέχρι πρόσφατα ούτε πλήρη ούτε εύκολα προσβάσιμα. Τα σχέδια επανέκδοσής τους, που υπήρξαν κατά καιρούς, δεν ευοδώθηκαν. Εν τω μεταξύ η μικροφωτογράφησή τους και πολύ περισσότερο η ψηφιοποίησή τους διευκολύνει αποφασιστικά την πρόσβαση όχι μόνο των ερευνητών αλλά και του ευρύτερα ενδιαφερόμενου κοινού. Γι’ αυτό, η αξιοποίησή τους από τις/ους μελετήτριες/ες της εποχής θα διευκολυνθεί από τη δημιουργία κατάλληλων εργαλείων έρευνας.

Για τους λόγους αυτούς (και χωρίς να αγνοούνται οι προηγούμενες ολιγοσέλιδες ειδησεογραφικές δραστηριότητες της πρώτης φάσης, 1821-1822: χειρόγραφες εφημερίδες, Σάλπιγξ Ελληνική), τα ευρετήρια αφορούν τις κυρίως εφημερίδες που είδαν το φως το 1824 και εξής: κατά σειρά κυκλοφορίας, τα Ελληνικά Χρονικά, Φίλος του Νόμου, Εφημερίς Αθηνών, Γενική Εφημερίς της Ελλάδος.

Τα Ελληνικά Χρονικά εκδίδονται στο Μεσολόγγι από την 1η Ιανουαρίου 1824 έως και τις 20 Φεβρουαρίου 1826, από τον Ιωάννη Ιάκωβο Μάγερ. Κυκλοφορούσε δύο φορές την εβδομάδα. Ήταν δίστηλη, τετρασέλιδη και ορισμένες φορές έφτανε μέχρι τις οκτώ σελίδες. Οι διαστάσεις της ήταν 24,5x20εκ. Η κυκλοφορία της συνέχισε καθ’ όλη τη δραματική και επιδεινούμενη κατάσταση της πολιορκίας, τις τελευταίες εβδομάδες μέχρι την Έξοδο με κάποιες διακοπές και αταξία ως προς την περιοδικότητα.

Ο Μάγερ, που είχε σπουδάσει φαρμακευτική και λίγη ιατρική, ήλθε στην Ελλάδα τους πρώτους μήνες της Επανάστασης του '21, για να βοηθήσει στην περίθαλψη των αγωνιζομένων Ελλήνων. Το όνομά του, όμως, συνδέθηκε με τα πρώτα βήματα της ελληνικής δημοσιογραφίας.

Ο Φίλος του Νόμου. Εφημερίς της Νήσου Ύδρας. εκδίδεται από τον Ιταλό φιλέλληνα Ιωσήφ Κιάππε στην Ύδρα στις 10 Μαρτίου 1824 και κυκλοφορεί μέχρι τις 27 Μαΐου 1827. Από τις 25 Απριλίου του 1824 (φύλλο 12ο) έως και τις 2 Οκτωβρίου του 1825 (φύλλο 149ο), μέχρι και την έκδοση της Γενικής Εφημερίδος, αποτέλεσε την επίσημη εφημερίδα της Διοικήσεως, με τίτλο Ο Φίλος του Νόμου. Εφημερίς της Διοικήσεως και της Νήσου Ύδρας. Εκδίδεται δισεβδομαδιαία, κάθε Δευτέρα και Παρασκευή, πλην αργιών. Ήταν δίστηλη, τετρασέλιδη και ορισμένες φορές με παραρτήματα φτάνει μέχρι τις έξι σελίδες. Οι διαστάσεις της ήταν 25x18 εκ. Η εφημερίδα εξέδωσε συνολικά 296 φύλλα.

Η Εφημερίς Αθηνών ξεκινά να εκδίδεται στις 20 Αυγούστου 1824 στη Σαλαμίνα και από τον Σεπτέμβριο του 1824, τόπος έκδοσης είναι η Αθήνα και συντάκτης ο Γεώργιος Ψύλλας. Κυκλοφορεί από εκεί μέχρι και την απότομη διακοπή της, στις 15 Απριλίου του 1826, μεσούσης της πολιορκίας της πόλεως από τον Κιουταχή. Κατά το πρώτο έτος της κυκλοφορίας της εκδίδεται, αρχικά, κάθε Τετάρτη και Σάββατο, ενώ στη συνέχεια κάθε Τρίτη και Παρασκευή (δισεβδομαδιαία). Ενώ το δεύτερο έτος, η περιοδικότητα έκδοσης δεν είναι σταθερή. Είναι δίστηλη, τετρασέλιδη, και ορισμένες φορές εκδίδονται διπλά φύλλα με παράρτημα που φτάνει τις έξι σελίδες Τα τυπογραφικά της φύλλα ήταν σχήματος 4ου.Η Εφημερίς Αθηνών, γραμμένη στην τρέχουσα γλώσσα (δημοτική), προβάλλει συστηματικά όπως όλες οι εφημερίδες του Αγώνα τις πολεμικές ειδήσεις.

Η Γενική Εφημερίς της Ελλάδος εκδιδόταν κυρίως από το Ναύπλιο (τότε έδρα της κυβέρνησης και του κοινοβουλίου) από τον Οκτώβριο του 1825 έως τον Μάρτιο του 1832. Υπήρξε η επίσημη εφημερίδα της Διοίκησης και πρώτος της διευθυντής (εφημεριδογράφος) ορίστηκε ο Θεόκλητος Φαρμακίδης παλαιός συντάκτης της βραχύβιας Σάλπιγγος Ελληνικής και επί σειρά ετών του Λόγιου Ερμή. Η περίοδος Φαρμακίδη που συμπίπτει με την πρώτη και δημιουργική φάση της εφημερίδας, διαρκεί έως και την παραίτησή του, στις 4/06/1827 και αυτή ευρετηριάζεται εδώ. Εκδιδόταν δύο φορές την εβδομάδα, κάθε Τετάρτη και Παρασκευή ή Σάββατο. Κάθε φύλλο είχε τέσσερις (δίστηλες) σελίδες, ενώ ορισμένες φορές περιείχε παράρτημα. Οι διαστάσεις της ήταν 29x22 εκ.

Ως επίσημο όργανο δημοσίευε επίσημα έγγραφα και αποφάσεις, κυβερνητικές ανακοινώσεις, τα Πρακτικά του Βουλευτικού. Η ύλη της όμως δεν περιοριζόταν σε αυτή τη θεματολογία. Αποβλέποντας στην ενημέρωση και διαπαιδαγώγηση του αναγνωστικού κοινού, αντλούσε τη θεματολογία της και από έντυπα του εξωτερικού.

Η ευρετηρίαση των εφημερίδων βασίζεται στο πλήρες σώμα των φύλλων τους. Οι φοιτητές εργάστηκαν με βάση τα ψηφιακών αντίγραφα που παραχωρήθηκαν ευγενικά από τη Βιβλιοθήκη της Βουλής των Ελλήνων. Η Βιβλιοθήκη αυτή διαθέτει, ως γνωστόν, τη μεγαλύτερη και πληρέστερα καταλογογραφημένη συλλογή ελληνικών εφημερίδων: τα πλήρη σώματα στη φυσική τους μορφή, τα οποία έχουν στην πλειοψηφία τους μικροφωτογραφηθεί και σε μεγάλο ποσοστό ψηφιοποιηθεί σε εικόνα.

Δείτε εδώ τον σύνδεσμο (link) που επιτρέπει την απευθείας πρόσβαση στο σώμα των τεσσάρων εφημερίδων και βρίσκονται στον ειδική κατηγορία 1821 της Ψηφιακής Βιβλιοθήκης στον ιστότοπο της Βιβλιοθήκης της Βουλής (ο επαναστατικός τύπος βρίσκεται διαθέσιμος για κατέβασμα στην ενότητα «Έγγραφα»):

https://library.parliament.gr/Ψηφιακή-Βιβλιοθήκη/1821