«ΜΟΙΡΝΑ – Το κόκκινο γλυκό κρασί της μοίρας»

Η Κατερίνα Κουτουκάκη, με τέχνη και τόλμη, συνθέτει την αλήθεια της γυναίκας που θυσιάζεται στον βωμό μιας μοίρας που θα έπρεπε να έχει εδώ και χρόνια ανατραπεί. Η συγγραφέας κλείνει πονηρά το μάτι σε μια γενιά που δεν τόλμησε να φτάσει εκεί που πίστεψε ότι μπορούσε: στην ουσιαστική ισότητα και ισονομία.

Η γραφή της κας Κουτουκάκη διακρίνεται για την έμφαση σε ήρωες, που αντιπροσωπεύουν καθημερινούς ανθρώπινους τύπους. Αρχετυπικές μορφές, όπως ο παππούς Κυριάκος, η ισχυρότερη μορφή του μυθιστορήματος, ενσαρκώνουν κοσμοθεωρητικές και βιοθεωρητικές θέσεις και προσφέρονται για πολυεπίπεδες αναγνώσεις.

Ωστόσο, το μυθιστόρημα της Κατερίνας Κουτουκάκη δεν εξαντλείται μόνο στην ατομική περιπέτεια της πρωταγωνίστριάς του, της Μοίρνας. Αυτή η ατομική περιπέτεια, στην συγκεκριμένη περίπτωση το ταξίδι στον χρόνο και στην Ανατολική Στερεά Ελλάδα, εντάσσεται οργανικά μέσα σε ένα ιστορικά και τοπικά προσδιορισμένο κοινωνικό περιβάλλον, που η συγγραφέας το ζωντανεύει με φαντασία και ρεαλισμό, στο πλαίσιο μιας εξαιρετικά ενδιαφέρουσας περιγραφής.

Παράλληλα προς την ατομική περιπέτεια της ηρωίδας, εξελίσσεται μια ευρύτερη κοινωνική περιπέτεια μέσα από αφήγηση. Είναι η περιπέτεια των ανθρώπων που, πρόσφυγες και διωγμένοι, κατάφεραν να ριζώσουν και να δημιουργήσουν.

Η συγγραφέας στηρίζει την διαλεκτική του μύθου, σε μια σχεδόν ισότιμη και ισόποση προβολή των διαφορετικών και συχνά συγκρουόμενων ιδεολογικών θέσεων των ηρώων της, κρατώντας για την πρωταγωνίστριά του κυρίαρχο ρόλο και σε επίπεδο αφηγηματικής τεχνικής. Ορίζει έτσι μια σκηνική, σχεδόν θεατρική ανάπτυξη της δράσης, αφού άλλωστε το θέατρο αποτελεί ένα από τα βασικά στοιχεία του μυθιστορήματος.

Σε ολόκληρο το κείμενο υποφώσκει ένας κοινωνικός προβληματισμός, τέτοιος που το απομακρύνει απ’ αυτό που κατά συνθήκη ονομάζουμε «γυναικεία λογοτεχνία».

Στο μυθιστόρημα υπάρχει μια αντινομία, που πάνω σε αυτήν οικοδομείται ο μύθος. Η κεντρική ιδέα (μια γυναίκα που φεύγει από έναν αποτυχημένο γάμο) είναι μια γνωστή και τετριμμένη αφήγηση, που όμως εδώ, διανθισμένη με τα κοινωνικά στοιχεία της γενεαλογίας της ηρωίδας, γίνεται εξαιρετικά ενδιαφέρουσα.

Η καταλυτική επίδραση, που ασκεί πάνω στη Μοίρνα το πεπρωμένο ως «γίγνεσθαι», έρχεται συχνά σε έντονη αντίθεση με το «είναι» της μοντέρνας, έξυπνης και δημιουργικής γυναίκας.

Σε επίπεδο δομής, η δυναμική του έργου απορρέει από την σύνδεση των πολλαπλών οικογενειακών δραμάτων (θάνατοι συγγενικών προσώπων) με το ατομικό δράμα της ηρωίδας, που το βιώνει ως θεία τιμωρία και επέμβαση.

Αφ’ ενός η οικογενειακή τραγωδία, επάλληλων, πολλές φορές αδόκητων θανάτων και, αφ’ ετέρου, η ερωτική ζωή της Μοίρνας, που όμως εξαντλείται ως επί το πλείστον σε επίπεδο συναισθηματικό, συνθέτουν μια αντίθεση ανάμεσα στα «πρέπει» και στα «θέλω», με την υπερίσχυση των τελευταίων μέσα σε ένα πλέγμα δύσκολων και επώδυνων αποφάσεων.

Υπάρχουν μερικά πολύ ενδιαφέροντα χαρακτηριστικά της μυθιστορηματικής γραφής της Κουτουκάκη, όπως:

• Οι επιγραμματικές διατυπώσεις των απόψεων των προσώπων με αποφθέγματα και ρήσεις.
• Οι καίριες παρομοιώσεις και εικόνες, που οδηγούν σε μια συμβολιστική ανάγνωση, όπως αυτή της οικογενειακής φωτογραφίας, που τα πρόσωπά της ένα-ένα φεύγουν από την ζωή.
• Τα σημαδιακά όνειρα που κατατρέχουν την ηρωίδα, προειδοποιώντας για το επερχόμενο κακό.

Διαβάζοντας το μυθιστόρημα, βρήκα εξαιρετικά ενδιαφέροντα τα «παράλληλα σύμπαντα» των ηρώων του και κυρίως το πώς παρουσιάζεται η ζωή της γυναίκας του ναυτικού, που είτε ταξιδεύει μαζί του είτε περιμένει ως άλλη Πηνελόπη τον γυρισμό. Αυτό σε συνδυασμό με τη θέση της γυναίκας στην ελληνική μικροαστική κοινωνική πραγματικότητα αποτελούν βασικά στοιχεία της σύνθεσης του έργου.

Ο έρωτας μέσα στο μυθιστόρημα, αν και μοιάζει να κυριαρχεί, ελάχιστο χώρο πιάνει στην πραγματικότητα μέσα στην ζωή της Μοίρνας. Έναν ρόλο δευτερεύοντα, όπου το πάθος εξαντλείται στο συναίσθημα. Αρχέτυπες εικόνες και θέσεις δεν επιτρέπουν στην ηρωίδα να τον βιώσει ουσιαστικά. Στο βάθος υπάρχει πάντα ένας Θεός τιμωρός, που η ηρωίδα τρέμει την οργή του.

Σε ολόκληρο το μυθιστόρημα συναντάμε κυρίαρχους άνδρες δίπλα σε γυναίκες που δεν ορίζουν τα παρά μόνο τόσο-όσο τους επιτρέπει το φύλο τους και η κοινωνική ηθική.

Ανάμεσα σε όλα αυτά, ένα CD παίζει έντεχνα κυρίως τραγούδια, όπου κυριαρχεί ο στίχος. Στίχος που έρχεται για να υπογραμμίσει το μοιραίο και αναπόφευκτο.

Το πολύ ιδιαίτερο στοιχείο στην πλοκή του μυθιστορήματος είναι ο τρόπος που η ηρωίδα αντιλαμβάνεται και ζει την ζωή. Κάθε επανάσταση που κάνει, την βιώνει ως νίκη πάνω στο κοινωνικό πλαίσιο που την ορίζει. Όμως όλες αυτές «οι νίκες» είναι κάτι δεδομένο εδώ και χρόνια, για τις γυναίκες στην Δυτική Ευρώπη. Οι σπουδές στο εξωτερικό, η δημιουργία του θεατρικού εργαστηρίου, η επιλογή του έρωτα δεν γίνονται αντιληπτά από την ηρωίδα ως δικαιώματα, αλλά ως αγώνες που πρέπει να κερδηθούν. Η Μοίρνα, διόλου μοιραία και σχεδόν εκκωφαντικά «καθώς πρέπει», συνθέτει μια διαφορετική ηρωίδα.

Και μόνο γι’ αυτό, το μυθιστόρημα αξίζει να διαβαστεί ως παράδειγμα και καταγραφή μιας κοινωνιολογικής μελέτης, για τις γυναίκες που τώρα ζουν στην Ελλάδα ανάμεσα στα 50 και στα 60 και που πιστεύουν ότι, επειδή εργάζονται, βιώνουν ισότητα και ισονομία.

Η Κατερίνα Κουτουκάκη τολμά να πει μια πικρή αλήθεια, για μια χώρα που η ισότητα και η ισονομία υπάρχουν μόνο στα χαρτιά, καθώς οι αρχέτυπες φόρμες εξακολουθούν να κυριαρχούν, αφού ούτε η κοινωνία ούτε η εκπαίδευση ενδιαφέρονται ουσιαστικά να τις ανατρέψουν.

Η Μοίρνα είναι μοιραία για τον εαυτό της. Τα δεινά επάλληλων πολέμων και καταστροφών έχουν περάσει στο DNA της. Προσφέρει τον εαυτό της στους άλλους εις βάρος της καριέρας, των ονείρων, των επιθυμιών της, που μένουν συχνά ανεκπλήρωτες.