Μίκης Θεοδωράκης Ένα κείμενο σε Λα Ματζόρε

Βρισκόμαστε στη Χιλή, στο εξοχικό του Πάμπλο Νερούδα στο Ίσλα Νέγκρα. Τα κύματα του Ειρηνικού σκάνε στην αυλή του ποιητή. Ο Μίκης Θεοδωράκης χτυπάει την πρώτη από τις έξι καμπάνες που είναι κρεμασμένες στα δοκάρια. Ο ήχος που προκύπτει απ’ όλες τις καμπάνες είναι Λα ματζόρε, ακριβώς όπως η μουσική του στο ιστορικό του κομμάτι «Canto General»…

Αλήθεια, πώς να χωρέσει σε λέξεις και προτάσεις όλο αυτό που είναι «Μίκης Θεοδωράκης»;

Πώς να περιγραφεί με λέξεις η επικοινωνία μου με την κόρη του τη Μαργαρίτα που, ενώ την άκουγα ν’ απαντάει με ευγένεια, ταυτόχρονα στη σκέψη μου γινόταν εικόνα η στιγμή που εκείνη, όταν πέθανε ο Νερούδα, ήταν στο Μεξικό με τον πατέρα της, τότε που περισσότερο από ενάμισι εκατομμύριο άνθρωποι βγήκαν στους δρόμους. Και σε αυτήν τη λαοθάλασσα επικεφαλής ήταν η ίδια, η οποία φορούσε μια φούστα με σφυροδρέπανα και κρατούσε την εικόνα του Τσε Γκεβάρα…

Με το «Canto Ceneral» ο Μίκης αποκαλύπτει ότι «αυτό που ενώνει τους λαούς με τραγωδίες είναι ο ιστορικός πόνος». Αυτές οι βιωματικές εμπειρίες εμπνέουν τον υμνωδό της «Ρωμιοσύνης» να μελοποιεί ποίηση γραμμένη στα ισπανικά, χωρίς να γνωρίζει τη γλώσσα. Ν’ αναδείξω, λοιπόν, τι απ’ όλα; Το έργο του το μουσικό, το σεργιάνι στον κόσμο, τις προσπάθειες για να φιλιώσουν αντίπαλοι που μέτραγαν εκατόμβες νεκρών, τα βασανιστήρια, την εξορία, τις απόψεις των πολέμιών του; Γράφω και στο μυαλό μου γίνεται συνωστισμός εικόνων, μ’ εκείνον να διευθύνει την ορχήστρα και λαούς που σκίστηκαν στη μέση να τραγουδούν αντάμα τους μεγάλους ξεριζωμούς τους...

Υπερόπλο του, οι νότες του

Νότες χρησιμοποίησε για να συνθέσει τον εθνικό ύμνο των Παλαιστινίων και νότες για το ιστορικό «Μαατχάουζεν» που προέκυψε εθνικό τραγούδι για το Ισραήλ. Είχε ήδη προηγηθεί ο «Ζορμπάς», που με το αιώνιο συρτάκι του προκαλεί τον θάνατο για να γλεντήσει τη ζωή. Γνωρίζει στα πλήθη τους μεγάλους ποιητές του κόσμου, δημιουργώντας ένα κοκτέιλ μαγικό που παντρεύει τη σύγχρονη λαϊκή μουσική με τη σύγχρονη ποίηση. Δείγματα: «Επιτάφιος» του Ρίτσου, «Άξιον Εστί» του Οδυσσέα Ελύτη, «Επιφάνια» του Σεφέρη. Με τη μικρή συμφωνική του Ορχήστρα θέλει να εξοικειώσει τον κόσμο με αριστουργήματα συμφωνικής μουσικής, αν και έγραψε όλα τα μουσικά είδη: όπερες, συμφωνική, μουσική δωματίου, ορατόρια, χορωδιακή εκκλησιαστική μουσική, μουσική για αρχαίο δράμα, μουσική για κινηματογράφο… Tον κόσμο της Αριστεράς τον διχάζει η απόφασή του, μετά τη διάσπαση του Κ.Κ.Ε., να κατέβει ως ανεξάρτητος βουλευτής με τη Νέα Δημοκρατία.

Μια συγκλονιστική συνάντηση στο σπίτι του στην Ακρόπολη – Οι τελευταίες επιθυμίες του

Παιδί έρωτα ο ίδιος, έρωτα που ξέσπασε πριν από τη Μικρασιατική Καταστροφή, γιος του Γιώργη από την Κρήτη και της Ασπασίας από τον Τσεσμέ, ζει μια ζωή που ελάχιστοι σε παγκόσμιο επίπεδο μπόρεσαν να διεκδικήσουν. «Παιδί μου, αυτή που βλέπεις εδώ δεν είναι η πατρίδα μας…» Αυτά τα λόγια τού είπε η Αγία μάνα του, προσφυγοπούλα από το Τσεσμέ της Μικράς Ασίας. «Με την ίδια φράση της μάνας μου σας αποχαιρετώ κι εγώ, δεν ξέρω πότε θα τα ξαναπούμε, δεν μπορώ να σας καλέσω στην κηδεία μου». Με αυτήν τη συγκλονιστική φράση ολοκλήρωσε το βιβλίο του, «Μονόλογοι στο λυκαυγές», που αποτελεί συνέχεια του προηγούμενου βιβλίου «Διάλογοι στο λυκόφως, 90 συνεντεύξεις», ο Μίκης Θεοδωράκης. Εμβληματική προσωπικότητα για όλους που είτε αγωνίστηκαν είτε υποκλίθηκαν στον αγώνα όσων ρομαντικών υπεραμύνθηκαν για μια πατρίδα δυνατή και όχι προσκυνημένη.

Οι φίλοι που μαζεύτηκαν στο σπίτι του στην Ακρόπολη άκουσαν από τον ίδιο να αποκαλύπτει τη σχέση του με τον Θάνατο: «Ο χάρος με είχε καλέσει για χορό μέσα από το τραγούδι μου “Περιβόλια”...» Τα «Περιβόλια» λοιπόν είναι το κάλεσμα του χάρου προς τον Μίκη για να γνωριστούν καλύτερα, πριν ενωθούν για πάντα. Και επειδή ο Χάρος θα ’θελα να είναι ο έκπτωτος άγγελος, δεν θα μπορούσε άγγελος –μαύρος ή λευκός–, να μην ξεχάσει την αποστολή του, όταν οι μελωδίες του Θεοδωράκη φτάνουν να γητεύουν ακόμη και τον βαρκάρη του Άδη στον Αχέροντα. Τούτη η εποχή, η εποχή που ο θρήνος ενός λαού μοιάζει ακρωτηριασμένος από βασικά συναισθήματα επιβίωσης, η αναφορά στον υμνωδό της «Ρωμιοσύνης» μοιάζει πιο επίκαιρη από ποτέ.

Πριν συνεχίσω να γράφω για τον Μίκη, θα τολμήσω μια διαπίστωση που επιβεβαιώνει τον Antonio Gramsi: «Όταν το παλιό δεν έχει πεθάνει και το καινούργιο δεν έχει γεννηθεί, ζούμε την εποχή των τεράτων». Με αυτό το σκεπτικό μπορώ να δικαιολογήσω τη θέση νέων ανθρώπων που δεν αντέχουν να διαβάζουν εκείνους τους αριθμούς που αποδεικνύουν ότι πέντε νέοι εργαζόμενοι οφείλουν να δουλέψουν για να εξασφαλιστεί η σύνταξη ενός υπερήλικα. Αυτά τα παιδιά δυσανασχέτησαν άγρια, γιατί ό,τι χειρότερο μπορεί να συμβεί σε λαό είναι ο κηρυγμένος εμφύλιος, όπου εξουσιοφρενείς στρέφουν τη μια κοινωνική ομάδα εναντίον την άλλης.

Ο Θεοδωράκης, με ανάρτηση στον προσωπικό του λογαριασμό, γράφει για τον σημερινό πρωθυπουργό Αλέξη Τσίπρα τον Μάρτιο του 2016:

«Ανοιχτή Επιστολή προς τον κ. Τσίπρα »Σύντροφε Αλέξη, σε παραδέχομαι, γιατί είσαι μάγκας. Ο πιο μεγάλος μάγκας στην Ελλάδα από το 450 π.Χ. έως σήμερα. Γιατί κάνεις ό,τι θέλεις χωρίς να λογαριάσεις κανέναν. Παίρνεις το προσωπικό σου αεροπλάνο, το γεμίζεις με φίλους και φίλες και πας στην Κούβα και αφήνεις τον λογαριασμό, 300.000 δολάρια, να τον πληρώσουν τα κορόιδα με τα 300 ευρώ τον μήνα στην καλύτερη περίπτωση. Κάνεις το κέφι σου. Μιλάς στην πλατεία της Επανάστασης, όπου μιλούσε και ο Φιντέλ, σαν ένας γνήσιος και σκληρός επαναστάτης. Υψώνεις το πελώριο ανάστημά σου ενάντια στον Καπιταλισμό-Ιμπεριαλισμό. Τρως τον αγλέορα (600 ευρώ για ένα γεύμα πληρωμένο από το Υπουργείο των Εξωτερικών, δηλαδή τα τσιράκια σου). Το διασκεδάζεις, το γλεντάς, την ώρα που τα κορόιδα οι Έλληνες κάθονται στις ουρές για σύνταξη, ΔΕΗ, τράπεζες, νοσοκομεία και προ παντός λιτότητα στη λιτότητα. Το παίζεις επαναστάτης κι όταν γυρίσεις, ξαναγίνεσαι αυτό που ήσουν, το παιδί που κάνει τα θελήματα της Μέρκελ, του Ομπάμα και του Γιούνκερ που κατακεραύνωσες στην Αβάνα, και πάλι σε βάρος του έξυπνου ελληνικού λαού, γιατί αυτός αποφάσισε να τον κυβερνούν άτομα χωρίς οπαδούς και φιλότιμο, που το παίζουν κυβέρνηση. »Καλή αντάμωση στα Γουναράδικα».

Η άποψη του Θεοδωράκη για τις αρμοδιότητες του πρωθυπουργού Αλέξη Τσίπρα, είναι ότι με τις 153 έδρες και το 16% αδιαφορεί για τη λαϊκή εντολή, μια εντολή που μετά την αναθεώρηση του 1986 όπου πολλές από τις αρμοδιότητες του Προέδρου της Δημοκρατίας περνούν στον πρωθυπουργό, – και όλα αυτά κάνουν τον Αλέξη Τσίπρα ανέλεγκτο. Έγραψα κάποτε ότι οι σημαντικότεροι ρόλοι σε μια ομάδα είναι: Ο ηγέτης, ο ήρωας, ο προδότης, ο στρατιώτης και ο πολεμιστής.
Με δεδομένο ότι ο Μίκης είχε ζήσει στενά τον Αλιέντε και τον Νερούδα, όπως είχε ταξιδέψει στη Χιλή το 1971 μαζί με τον Τάκη Λαμπρία, περιγράφει ο ίδιος ο συνθέτης το εξής: «Μας προσκάλεσαν στο σπίτι του προέδρου Αλιέντε. Ανάμεσα στα άλλα, ο τελευταίος μάς είπε ότι ένα μεγάλο πρόβλημα είχε μείνει για να λυθεί: αυτό του στρατού. “Θα το λύσω όμως με τον στρατηγό Πινοσέτ, που τον εμπιστεύομαι”, μας είχε πει τότε ο Αλιέντε. “Θα περάσω μια συνταγματική αλλαγή, όπου η διοίκηση του χιλιανού στρατού θα περνά στα χέρια του εκάστοτε προέδρου. Ο Πινοσέτ είναι ο άνθρωπός μου σε αυτό που ετοιμάζω”. Και, όπως γνωρίζετε, ο Πινοσέτ ήταν αυτός που πραξικοπηματικά ανέτρεψε τον Αλιέντε».

Προσπάθειες για ειρήνευση των λαών στην Ελλάδα και στο εξωτερικό

Πάντως η σχέση του Θεοδωράκη με τον Νερούδα και τη Χιλή μάς γυρίζει πολύ περισσότερα χρόνια πίσω, στο Παρίσι του 1972, όταν ο νομπελίστας Χιλιανός ποιητής έδινε το «παρών» στην πρώτη ηχογράφηση του «Canto General», που έγινε σε παρισινό στούντιο. Έναν χρόνο αργότερα, το έργο είχε προγραμματιστεί να παρουσιαστεί στη Χιλή του Σαλβαδόρ Αλιέντε, σε μια συναυλία αφιερωμένη στον αγώνα του ελληνικού λαού κατά της δικτατορίας. Μια συναυλία που όμως δεν δόθηκε ποτέ, καθώς την «πρόλαβε» το πραξικόπημα του Αουγκούστο Πινοσέτ (όπως αναφέρει και ο Γιώργος Σκίντζας στο «Βήμα», 15 /7/2012). Η προσπάθειά του για την ειρήνευση των εχθροπραξιών είναι συνεχής. Ενδεικτικές πρωτοβουλίες προς αυτή την κατεύθυνση το 1988 που διοργανώνονται με δική του πρωτοβουλία, δύο συνέδρια για την ειρήνη στο Τύμπιγκεν και την Κολωνία. Συμμετέχουν πολιτικοί όπως ο Όσκαρ Λαφοντέν και ο Γιοχάνες Ράου, φιλόσοφοι όπως ο Φρίντιχ Ντίρενματ, συγγραφείς, πολιτειολόγοι και καλλιτέχνες. Εκεί έχει την ευκαιρία να αναπτύξει τη θεωρία του για τον ελεύθερο χρόνο και τη σημασία του στη διαμόρφωση ελεύθερων ανθρώπων. Το 1990 δίνει 36 συναυλίες σε όλη την Ευρώπη υπό την αιγίδα της Διεθνούς Αμνηστείας. Συνεχίζει δίνοντας συναυλίες για την ηλιακή ενέργεια (υπό την αιγίδα της Εurosolar), κατά του αναλφαβητισμού, κατά των ναρκωτικών. Αγωνίζεται ταυτόχρονα για τα ανθρώπινα δικαιώματα σε άλλες χώρες και κυρίως στις γειτονικές Αλβανία (που την επισκέπτεται και ως υπουργός για τα δικαιώματα της ελληνικής μειονότητας) και Τουρκία. Ως πρόεδρος Διεθνούς Επιτροπής στο Παρίσι καταβάλλει προσπάθειες για την απελευθέρωση των Τούρκων ηγετών της αντιπολίτευσης Κουτλού και Σαργκίν, κάτι που τελικά πετυχαίνεται. Προτείνει τη διοργάνωση Πανευρωπαϊκού Συνεδρίου Ειρήνης στους Δελφούς και υποβάλλει στην κυβέρνηση σχέδιο για μια «Ολυμπιάδα του Πνεύματος». Στην τελευταία συνάντηση με φίλους του στο σπίτι του στην Ακρόπολη, με αφορμή την έκδοση του τελευταίου του βιβλίου, σχολιάζοντας τη σημερινή κατάσταση της Ελλάδας λέει χαρακτηριστικά: «Το γεγονός ότι υπάρχουμε ακόμη, κάτι σημαίνει...»

Η πολιτική του δράση

Το 1943 συλλαμβάνεται από τους Ιταλούς και βασανίζεται.
Οργανώνεται στον ΕΛΑΣ.
Κατά τη διάρκεια του Εμφυλίου Πολέμου (1946-1949) θα εξοριστεί πρώτα στην Ικαρία και στη συνέχεια στη Μακρόνησο.
Το 1963 μετά τη δολοφονία του Γρηγόρη Λαμπράκη ιδρύεται η «Νεολαία Λαμπράκη», της οποίας εκλέγεται πρόεδρος. Την ίδια εποχή εκλέγεται βουλευτής της ΕΔΑ.
Στις 23 Απριλίου του 1967 ιδρύει την πρώτη αντιστασιακή οργάνωση κατά της δικτατορίας. Τον Αύγουστο του 1967 συλλαμβάνεται, φυλακίζεται, για να καταλήξει στο στρατόπεδο Ωροπού, αλλά δεν σταματάει να συνθέτει. Η υγεία του επιδεινώνεται επικίνδυνα λόγω των συνθηκών κράτησης, ενώ από το εξωτερικό ξεσπάει θύελλα αντιδράσεων συμπαράστασης από τους Ντμίτρι Σοστακόβιτς, Άρθουρ Μίλερ, Λώρενς Ολίβιε, Υβ Μοντάν κ.ά., που δημιουργούν επιτροπές για την απελευθέρωσή του, με αποτέλεσμα να του δοθεί αμνηστία το 1970 και να πάει στο Παρίσι.
Το 1972 επισκέπτεται για συναυλίες το Ισραήλ. Ο αντιπρόεδρος Αλόν τού ζητά να μεταφέρει μήνυμα στον Γιάσερ Αραφάτ – και έτσι ξεκινάει μια σχέση ζωής ανάμεσα στον Αραφάτ και τον Μίκη, από την οποία προέκυψε ο εθνικός ύμνος Παλαιστινίων σε δική του σύνθεση.
Το 1974, με την πτώση της Δικτατορίας, γυρίζει στην Ελλάδα και κατεβαίνει ως υποψήφιος με το ψηφοδέλτιο της Ενωμένης Αριστεράς, αλλά χωρίς να εκλεγεί. Ορισμένοι πιστεύουν ότι η ήττα του οφειλόταν στο δίλημμα «Καραμανλής ή τανκς», που μάλλον ήταν παρερμηνεία μιας διαφορετικής δήλωσής του.
Το 1981 εκλέγεται βουλευτής με το ψηφοδέλτιο του ΚΚΕ στη Β΄ Πειραιά.
Το 1983 τού απονέμεται το βραβείο Λένιν για την Ειρήνη.
Το 1986 δημιουργεί επιτροπές για την προάσπιση της ελληνοτουρκικής φιλίας.
Εξαιτίας της καταστροφής που προκαλεί το Τσέρνομπιλ, αρχίζει περιοδεία στην Ευρώπη για συναυλίες εναντίον της ατομικής ενέργειας. Το 1990, με τη διάσπαση του ΚΚΕ, αποφασίζει να κατέβει ως ανεξάρτητος βουλευτής με τη Νέα Δημοκρατία.
Το 1992 παραιτείται από υπουργός Επικρατείας.
Το 1994 Ισραηλινοί και Παλαιστίνιοι υπογράφουν συμφωνία στο Όσλο. Με παρευρισκόμενους τον Πέρες και τον Αραφάτ ακούγεται το «Μαουτχάουζεν», με τη Μαρία Φαραντούρη, που εξελίσσεται σε εθνικό τραγούδι για το Ισραήλ.
Το 2010 ανακοινώνει την Ίδρυση Κινήματος Ανεξαρτήτων Πολιτών με την ονομασία «Σπίθα».
Το 2015 διάκειται φιλικά προς τον ΣΥΡΙΖΑ, για να ασκήσει στη συνέχεια δριμύτατη κριτική, ενώ στο δημοψήφισμα που ακολούθησε τάχθηκε υπέρ τού «Όχι».

Το τεράστιο έργο του

Ø Κύκλοι τραγουδιών:

Τα παιδικά, Επιτάφιος, Επιφάνεια, Πολιτεία Α΄, Β΄, Γ΄ και Δ΄, Λιποτάκτες, Μικρές Κυκλάδες, Χρυσοπράσινο Φύλλο, Η Μπαλάντα του Μαουτχάουζεν + Κύκλος Φαραντούρη, Ρωμιοσύνη, Romancero Gitano, Θαλασσινά φεγγάρια, Ο ήλιος και ο χρόνος, Δώδεκα λαϊκά, Νύχτα θανάτου, Αρκαδίες, Τα τραγούδια του Αγώνα, Τα τραγούδια του Ανδρέα, Δεκαοχτώ λιανοτράγουδα της Πικρής Πατρίδας, Μπαλάντες (σε ποίηση Μανώλη Αναγνωστάκη), Στην Ανατολή, Τα λυρικά (σε ποίηση Τάσου Λειβαδίτη), Χαιρετισμοί, Επιβάτης, Ραντάρ, Διόνυσος, Φαίδρα, Καρυωτάκης, Τα πρόσωπα του ήλιου, Μνήμη της πέτρας, Ως αρχαίος άνεμος, Μήπως ζούμε σ’ άλλη χώρα;, Μια θάλασσα γεμάτη μουσική, Η Βεατρίκη στην οδό Μηδέν, Ασίκικο Πουλάκη, Λυρικώτερα, Λυρικώτατα, Σερενάτες, Τα Πικροσάββατα.

Ø Μουσική για θέατρο:

Όμορφη πόλη, Το τραγούδι του νεκρού αδελφού, Μαγική πόλη, Ένας όμηρος, Εχθρός Λαός, Προδομένος Λαός, Καποδίστριας, Χριστόφορος Κολόμβος, Περικλής, Αυτό το δέντρο δεν το λέγανε υπομονή, Το θεριό του Ταύρου, Μάκβεθ.

Ø Μουσική για αρχαίο δράμα:

Ορέστεια (Αγαμέμνων, Χοηφόροι, Ευμενίδες), Αντιγόνη, Ιππής, Λυσιστράτη, Προμηθεύς Δεσμώτης, Οιδίπους Τύραννος, Εκάβη, Ικέτιδες, Τρωάδες, Φοίνισσες, Αίας, Μήδεια.

Ø Μουσική για κινηματογράφο:

Συνοικία το όνειρο, Ζορμπάς, Ζ, Σέρπικο, Ιφιγένεια, Ηλέκτρα, Το μπλόκο, Όταν τα ψάρια βγήκαν στη στεριά, Σουτιέσκα (Τίτο), Μπιριμπί, Φαίδρα, Κατάσταση πολιορκίας, Actas de Marusia.

Ø Ορατόρια:

Άξιον εστί, Μαργαρίτα, Επιφάνεια Αβέρωφ, Κατάσταση πολιορκίας, Πνευματικό εμβατήριο, Requiem, Canto General, Θεία Λειτουργία, Λειτουργία για τα παιδιά που σκοτώνονται στον πόλεμο.

Ø Συμφωνικά έργα και Μουσική Δωματίου:

1η, 2η, 3η 4η, 7η Συμφωνία, Κατά Σαδδουκαίων, Canto Olympico, Τρίο, Σεξτέτο, Το Πανηγύρι της Αση-Γωνιάς, Ελληνική Αποκριά, Κύκλος, Σονατίνα για πιάνο, Σουίτα αρ. 1, 2 και 3, Σονατίνα αρ. 1 και αρ. 2 για βιολί και πιάνο, Οιδίπους Τύραννος, Κοντσέρτο για πιάνο, Ραψωδία για τσέλο και ορχήστρα, Sinfonietta, Adagio.

Ø Μπαλέτα:

Οι Εραστές του Τερουέλ, Αντιγόνη, Ζορμπάς, Άξιον εστί, Canto General.

Ø Όπερες:

Καρυωτάκης (Οι μεταμορφώσεις του Διονύσου), Μήδεια, Ηλέκτρα, Αντιγόνη, Λυσιστράτη.

Ø Βιβλία:

Ανατομία της μουσικής, εκδ. Αλφειός, 1990
Μάνου Χατζιδάκι εγκώμιον, εκδ. IANOS, 2004
Ελληνικότητα και διανόηση, εκδ. IANOS, 2007, συγγραφή με τον Γιώργο Κοντογιώργη
Σπίθα. Για μια Ελλάδα ανεξάρτητη και δυνατή, εκδ. IANOS, 2011
Διάλογοι στο λυκόφως. 90 συνεντεύξεις, εκδ. IANOS, 2016
Πού να βρω την ψυχή μου... Μουσική, εκδ. IANOS, 2016
Μονόλογοι στο λυκαυγές, εκδ. IANOS, 2017