Μετέωρα: Οδοιπορικό στους «Βράχους του Δέους»!

Εκεί έχει σκαρφαλώσει και ο… James Bond στο «Για Τα Μάτια Σου Μόνο»! Εντάξει, σοβαρά τώρα, τα Μετέωρα, η «Θηβαΐδα» των Σταγών, όπως αποκαλούνται, είναι το μεγαλύτερο και σημαντικότερο μοναστικό συγκρότημα της Ελλάδας μετά το Άγιο Όρος και μία πρόκληση για τον άνθρωπο της περιπέτειας!

Οι βράχοι των Μετεώρων υψώνονται ανάμεσα στους ορεινούς όγκους της Πίνδου και των Αντιχασίων, κοντά στον Πηνειό. Περήφανοι και επιβλητικοί, στέκουν για να προκαλούν στον επισκέπτη δέος και συγκίνηση.

Οι παραδόσεις λένε ότι από τον 11ο αιώνα οι πρώτοι ερημίτες έκαναν την εμφάνισή τους στα κοιλώματα των βράχων αψηφώντας τον κίνδυνο και τις κακουχίες. Κάπου στα τέλη του 11ου αιώνα είχε συγκροτηθεί μικρή ασκητική πολιτεία, η Σκήτη της Δούπιανης ή των Σταγών, με κέντρο λατρείας τον Ναό της Θεοτόκου, που αποτελούσε το «Κυριακό» της σκήτης. Σε αυτόν τον Ναό συγκεντρώνονταν από τα προσευχάδια και τις κέλλες τους οι ερημίτες των μετεωρίτικων βράχων κάθε Κυριακή, για να τελέσουν από κοινού την επίσημη και καθιερωμένη λατρεία προς τον Θεό.

Ο επικεφαλής της Σκήτης των Σταγών έφερε –κατά τα αγιορείτικα πρότυπα– τον τίτλο του «πρώτου» και καθηγουμένου της σκήτης. Μεγάλη δράση είχε ο «πρώτος» καθηγούμενος της Σκήτης, Νείλος, γνωστός από κείμενα, έγγραφα και επιγραφές της εποχής. Είναι ο ιδρυτής και κτίτορας, κατά το έτος 1366-1367, της Μονής της Υπαπαντής, που σήμερα είναι ακατοίκητη και ανήκει στην Ιερά Μονή του Μεγάλου Μετεώρου. Ο Ιερός Ναός της Μονής της Υπαπαντής καλύπτεται από τοιχογραφίες, που, σύμφωνα με τις δύο σωζόμενες κτιτορικές επιγραφές, δημιουργήθηκαν το 1366-1367 με τη συνδρομή του Νείλου και του μοναχού Κυπριανού, στα χρόνια της βασιλείας Συμεών Ούρεση του Παλαιολόγου. Η τοιχογράφηση αυτή αποτελεί ένα από τα σημαντικότερα ζωγραφικά μνημεία του δεύτερου μισού του 14ου αιώνα.

Η παράδοση αναφέρει ότι πάνω από είκοσι μοναστήρια αποτελούσαν τη «λιθόπολη» των Σταγών. Φαίνεται πως πρωτοκτίστηκαν γύρω στον 14ο αιώνα, αλλά πολλά από αυτά ανακαινίστηκαν ή ανεγέρθηκαν από τα θεμέλιά τους κατά τον 16ο αιώνα, που αποτελεί περίοδο ακμής και άνθισης του μετεωρίτικου μοναχισμού.

Για να επισκεφθούμε τις Μονές:

Η Ιερά Μονή Βαρλαάμ

Ο επιβλητικός της βράχος, πολύ κοντά και απέναντι από τον βράχο της Ιεράς Μονής του Μεγάλου Μετεώρου κατοικήθηκε, κατά την παράδοση, τον 14ο αιώνα. Από τον σύγχρονο του Οσίου Αθανασίου του Μετεωρίτη ασκητή-αναχωρητή Βαρλαάμ, από τον οποίο πήρε και το όνομά του το Μοναστήρι. Το μεγαλόπρεπο σημερινό Καθολικό, που τιμάται στη μνήμη των Αγίων Πάντων, έκτισαν το 1541-1542 οι Γιαννιώτες αδελφοί Ιερομόναχοι Θεοφάνης και Νεκτάριος οι Αψαράδες. Το Καθολικό της Ιεράς Μονής Βαρλαάμ είναι ένα τυπικό Καθολικό αγιορείτικου τύπου. Του κυρίως Ναού προηγείται ευρύχωρος εσωνάρθηκας (λιτή) με ωραίο τρούλο στο κέντρο του, ανάλογο με εκείνο του κυρίως Ναού, στηριζόμενο σε τέσσερις πεσσούς. Ο κυρίως Ναός τοιχογραφήθηκε το 1548.

Σήμερα η Ιερά Μονή Βαρλαάμ διαθέτει πλούσια και αξιόλογη συλλογή χειρογράφων, τα οποία ανέρχονται σε 290. Ορισμένα από αυτά παρουσιάζουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον για την πολύχρωμη καλλιτεχνική τους διακόσμηση. Αξίζει ναν αναφερθεί ότι εδώ τέλη 16ου και αρχές 17ου αιώνα λειτούργησε το πιο οργανωμένο βιβλιογραφικό εργαστήριο των μετεωρικών Μονών, όπου εργάζονταν μεθοδικά και εντατικά ειδικευμένοι καλλιγράφοι και γραφείς - διακοσμητές κωδίκων. Μεταξύ αυτών ο γνωστός Κύπριος καλλιγράφος-κωδικογράφος Λουκάς επίσκοπος Μποζέου και μετέπειτα Μητροπολίτης Ουγγροβλαχίας, ο Ηπειρώτης Ματθαίος Μυρέων και οι Βαρλααμίτες Ιερομόναχοι Αρσένιος και Ιωαννίκιος. Αρκετά και σπάνια είναι και τα παλαιότυπα της βιβλιοθήκης της Ιεράς Μονής. Στο μουσείο, εκτός από τα εικονογραφημένα χειρόγραφα, εκτίθενται και πολλά άλλα εκκλησιαστικά κειμήλια, όπως μεταβυζαντινές εικόνες, χρυσοκέντητα άμφια και επιτάφιοι, διάφορα είδη μικροτεχνίας και αργυροχοΐας. Μεταξύ των φορητών εικόνων, ιδιαίτερης καλλιτεχνικής αξίας είναι η Θεοτόκος Βρεφοκρατούσα, ανάμεσα σε δύο αγγέλους και σε αγίους, που την παραστέκουν γύρω της, έργο του περίφημου Κρητικού ζωγράφου Εμμανουήλ Τζάνε, έτους 1668.

Στο βορειοδυτικό άκρο του βράχου βρίσκεται το παρεκκλήσι των Τριών Ιεραρχών, μονόκλιτο δρομικό ναΐδριο, που κτίστηκε σύμφωνα με την επιγραφή του το 1627 και τοιχογραφήθηκε το 1637. Άλλα αξιόλογα κτίσματα της Ιεράς Μονής Βαρλαάμ είναι η παλαιά τράπεζα, που σήμερα χρησιμοποιείται ως σκευοφυλάκιο-μουσείο, η εστία ή μαγειρείο που σήμερα χρησιμοποιείται ως εκθετήριο ενθυμίων και το νοσοκομείο.

Η Ιερά Μονή του Αγίου Στεφάνου

Η Ιερά Μονή του Αγίου Στεφάνου βρίσκεται στο νοτιοανατολικό άκρο του συνόλου των μετεωρικών βράχων, ακριβώς πάνω από την Καλαμπάκα, ενώ η πρόσβαση σε αυτήν γίνεται μέσω μικρής γέφυρας. Από το 1961 λειτουργεί ως γυναικείο Μοναστήρι με πολυμελή και δραστήρια αδελφότητα, η οποία έχει επιδείξει πλούσιο πνευματικό, φιλανθρωπικό και οικοδομικό έργο στην Ιερά Μονή. Παλαιά παράδοση συνδέει την Ιερά Μονή με τον γυναικείο μοναχισμό. Η αρχή του Μοναστηριού ανάγεται στο 1191-1192, σύμφωνα με παλαιά επιγραφή, κατά την οποία ο Ιερεμίας υπήρξε ο πρώτος όσιος ερημίτης που κατοίκησε σε κάποια σπηλιά του ευλογημένου αυτού βράχου. Πρώτος κτίτορας του Μοναστηριού είναι ο Αρχιμανδρίτης Όσιος Αντώνιος, γύρω στο πρώτο μισό του 15ου αιώνα, ο οποίος συνδέεται με την ένδοξη βυζαντινή οικογένεια των Καντακουζηνών, και δεύτερος ο Ιερομόναχος Όσιος Φιλόθεος, γύρω στα μέσα του 16ου αιώνα.

Το Μοναστήρι ανέπτυξε έντονη πνευματική δραστηριότητα και ενδιαφερόταν για την ελληνική παιδεία και τα γράμματα. Ο διάσημος ιεράρχης και ελληνοδιδάσκαλος Δωρόθεος Σχολάριος κατέφυγε στην Ιερά Μονή τέλος του 19ου αιώνα για να ικανοποιήσει τη έφεσή του προς τη μόρφωση, ενώ, πρόσφατα, το 1970 λειτούργησε εντός του Μοναστηριού Ορφανοτροφείο - Δημοτικό Σχολείο θηλέων, με δασκάλες αγιοστεφανίτισσες Μοναχές.

Στην Ιερά Μονή φυλάσσονται σήμερα 147 χειρόγραφα. Ανάμεσα στα χειρόγραφα που εκτίθενται στις προθήκες του μουσείου, άξια προσοχής για την παλαιογραφική τους αξία, είναι τέσσερα περγαμηνά λυτά φύλλα, του 6ου-7ου αιώνα, που περιέχουν αποσπάσματα από το κατά Ματθαίον Ευαγγέλιο.

Η Ιερά Μονή του Αγίου Νικολάου Αναπαυσά

Η Ιερά Μονή του Αγίου Νικολάου Αναπαυσά βρίσκεται πολύ κοντά στο χωριό Καστράκι. Είναι το πρώτο Μοναστήρι που συναντά ο επισκέπτης ανεβαίνοντας στα Μετέωρα. Τριγύρω αυτού βρίσκονται τα ερειπωμένα μοναστήρια Προδρόμου, Αγίας Μονής και Παντοκράτορος, καθώς και το εκκλησάκι της Παναγίας της Δούπιανης. Ο βράχος, πάνω στον οποίο κτίστηκε το Μοναστήρι, είναι πολύ μικρός σε έκταση και στενόχωρος στο πλάτωμα της κορυφής του. Για τον λόγο αυτό δεν μπορούσε να αναπτυχθεί σε έκταση, αλλά χρησιμοποιήθηκαν αλλεπάλληλα πατώματα. Ανεβαίνοντας συναντά κανείς το μικρό παρεκκλήσι του Αγίου Αντωνίου και την κρύπτη, όπου φυλάσσονταν παλαιότερα οι κώδικες και τα κειμήλια της Ιεράς Μονής. Στο εκκλησάκι του Αγίου Αντωνίου υπάρχουν υπολείμματα παλαιών τοιχογραφιών που ανάγονται στον 14ο αιώνα. Στον επόμενο όροφο είναι κτισμένο το Καθολικό της Ιεράς Μονής, ο Ναός του Αγίου Νικολάου, ενώ στον τελευταίο όροφο βρίσκεται η παλαιά τράπεζα του Μοναστηριού, διακοσμημένη με τοιχογραφίες (Παναγία Βρεφοκρατούσα, παραβολή του πλουσίου και του πτωχού Λαζάρου). Η ανακαινισμένη τράπεζα σήμερα χρησιμοποιείται ως χώρος υποδοχής. Στον ίδιο όροφο βρίσκεται το οστεοφυλάκιο της Ιερά Μονής και το πρόσφατα ανακαινισμένο παρεκκλήσι του Αγίου Ιωάννου του Προδρόμου.

Η επωνυμία της Ιεράς Μονής πιθανότατα ανάγεται σε κάποιον παλαιό κτίτορά της τον 14ο αιώνα. Άλλοι συσχετίζουν το όνομα με το ρήμα αναπαύομαι, οπότε Αναπαυσάς θα πρέπει να σημαίνει τον τόπο ανάπαυσης. Η πρώτη οργάνωση μοναστικής ζωής στο Μοναστήρι ανάγεται στις πρώτες δεκαετίες του 14ου αιώνα.

Η Ιερά Μονή του Αγίου Νικολάου Αναπαυσά από την πρώτη δεκαετία του προηγούμενου αιώνα εγκαταλείφθηκε και άρχισε να ερειπώνεται. Οι πενήντα περίπου κώδικες που βρέθηκαν μεταφέρθηκαν στην Ιερά Μονή Αγίας Τριάδος, όπου φυλάσσονται σήμερα, ενταγμένοι σε ενιαία συλλογή μαζί με εκείνους της Αγίας Τριάδος και της Ιεράς Μονής Ρουσάνου. Στη δεκαετία του 1960 η Ιερά Μονή του Αγίου Νικολάου ανακαινίστηκε και αναστηλώθηκε από την αρμόδια Αρχαιολογική Υπηρεσία της περιοχής.

Η Ιερά Μονή Ρουσάνου

Η Ιερά Μονή Ρουσάνου βρίσκεται ανάμεσα στις Ιερές Μονές Αγίου Νικολάου Αναπαυσά και Βαρλαάμ. Είναι κτισμένη πάνω σε εντυπωσιακό κατακόρυφο στύλο και το κτιριακό της συγκρότημα καλύπτει ολόκληρο το πλάτωμα της κορυφής του απότομου βράχου, του οποίου φαίνεται σαν απόληξη φυσική. Η πρόσβαση γίνεται με άνετα σκαλοπάτια και δύο μικρές στερεές γέφυρες, που κατασκευάστηκαν το 1930. Η Ιερά Μονή Ρουσάνου, μετά την πρόσφατη, κατά τη δεκαετία του 1980, ριζική ανακαίνιση και αναστήλωσή της από την αρμόδια Αρχαιολογική Υπηρεσία της περιοχής, λειτουργεί ως γυναικείο Μοναστήρι, υπό την πνευματική προστασία και με τις πατρικές φροντίδες του Μητροπολίτη Τρίκκης και Σταγών. Από τις αρχές του αιώνα μας η Ιερά Μονή είχε αρχίσει να εγκαταλείπεται και να ερημώνει. Επί είκοσι χρόνια και μέχρι το 1971 που πέθανε, ζούσε εκεί μόνη της η γερόντισσα από το Καστράκι Ευσεβία.

Η ονομασία του Μοναστηριού οφείλεται στον πρώτο οικιστή του βράχου ή στον κτίτορα του παλαιού αρχικού Ναού (14ος-15ος αιώνας). Το Μοναστήρι έλαβε τη σημερινή οικοδομική του μορφή στα μέσα του 16ου αιώνα. Η Ιερά Μονή αποτελείται από ένα τριώροφο συγκρότημα, με το Καθολικό και κελιά στο ισόγειο και με δωμάτια υποδοχής, το αρχονταρίκι και άλλα κελιά και βοηθητικούς χώρους στους ορόφους.

Για την ανοικοδόμηση και τη γενικότερη ιστορία της Ιεράς Μονής Ρουσάνου έχουμε πληροφορίες από τη διαθήκη των κτιτόρων της, των αυταδέλφων Ιερομονάχων από τα Γιάννενα Ιωάσαφ και Μαξίμου. Οι Ιερομόναχοι ανέβηκαν στον βράχο μεταξύ των ετών 1527-1529 και το Μοναστήρι ανοικοδομήθηκε γύρω στο 1530. Οι κτίτορές του ανέκτισαν από τα θεμέλιά του το ερειπωμένο και αφανισμένο από τη φθορά του χρόνου και την εγκατάλειψη παλαιό Καθολικό της Ιεράς Μονής, τον Ναό της Μεταμορφώσεως του Σωτήρος, και του έδωσαν τη μορφή που έχει σήμερα. Οικοδόμησαν κελιά για τους Μοναχούς, καθώς και άλλους βοηθητικούς χώρους, εφοδίασαν το Μοναστήρι τους με ιερά σκεύη, άμφια, χειρόγραφα βιβλία και άλλα εκκλησιαστικά κειμήλια, του εξασφάλισαν κτηματική περιουσία. Οργάνωσαν το Μοναστήρι σε αυστηρό κοινόβιο και όρισαν όλοι οι ρουσανίτες Μοναχοί να τηρούν απαρέγκλιτα τους όρους της ισοπολιτείας, της κοινοκτημοσύνης και της ακτημοσύνης.

Κατά καιρούς, η Ιερά Μονή λειτούργησε ως καταφύγιο και άσυλο κατατρεγμένων ατόμων και οικογενειών κατά τις διάφορες ιστορικές περιπέτειες του Έθνους.

Η Ιερά Μονή της Αγίας Τριάδος

Η Ιερά Μονή της Αγίας Τριάδος στέκει στην κορυφή ενός επιβλητικού και μεγαλόπρεπου βράχου. Η ανάβαση στο Μοναστήρι γινόταν παλαιότερα με ανεμόσκαλα και με το παραδοσιακό δίχτυ. Το 1925 δημιουργήθηκε η λαξευτή κλίμακα με τα 140 περίπου σκαλοπάτια της.

Η παράδοση αναφέρει ότι η Ιερά Μονή κτίστηκε το 1438 από κάποιον Μοναχό Δομέτιο και κατόπιν οργανώθηκε ως Μοναστήρι. Ο σημερινός κυρίως Ναός αντιπροσωπεύει την αρχαιότερη σωζόμενη οικοδομική φάση του Μοναστηριού και είναι το πιο ενδιαφέρον από τα κτίσματά του. Σύμφωνα με επιγραφή, ανηγέρθη το έτος 1475-1476. Η σημερινή τοιχογράφηση του Ιερού Ναού, σύμφωνα με σχετική πάλι επιγραφή, είναι έργο των ζωγράφων Αντωνίου ιερέα και του αδελφού του Νικολάου και έγινε το 1741 επί Μητροπολίτη Σταγών Θεοφάνη και επί Ηγουμένου της Ιεράς Μονής Παρθενίου.

Το παλαιό ξυλόγλυπτο τέμπλο του κυρίως Ναού έχει κλαπεί από ιερόσυλους το 1979 (θυμάστε την ομώνυμη τηλεοπτική σειρά με τον Θάνο Λειβαδίτη;) και έχει αντικατασταθεί από νεότερο. Μαζί αφαιρέθηκαν και εκλάπησαν και οι παλαιές εικόνες του τέμπλου, αξιόλογες για την τέχνη τους. Ο ευρύχωρος εσωνάρθηκας κτίστηκε το 1689 και τοιχογραφήθηκε το 1692. Το 1684, δίπλα στο ιερό, προστέθηκε ένα μικρό σκευοφυλάκιο. Το κτιριακό συγκρότημα της Ιεράς Μονής συμπληρώνουν η τράπεζα, τα κελιά, αίθουσες υποδοχής, δεξαμενές και άλλοι βοηθητικοί χώροι, που έχουν όλα ανακαινιστεί.

Στην Ιερά Μονή της Αγίας Τριάδος ανήκουν σήμερα 124 χειρόγραφα, που φυλάσσονται στο σκευοφυλάκιο της Ιεράς Μονής του Αγίου Στεφάνου.

Η Ιερά Μονή του Μεγάλου Μετεώρου

Σταθμό του οργανωμένου μετεωρίτικου μοναχισμού αποτελεί η ίδρυση της Ιεράς Μονής του Μεγάλου Μετεώρου ή της Μεταμορφώσεως. Είναι η παλαιότερη, μεγαλύτερη και επισημότερη από τις υπάρχουσες σήμερα μετεωρικές Μονές και κατέχει δεσπόζουσα θέση ανάμεσα στο μοναστικό συγκρότημα των Μετεώρων. Ιδρύθηκε λίγο πριν τα μέσα του 14ου αιώνα από τον Όσιο Αθανάσιο Μετεωρίτη, ο οποίος υπήρξε ο πρώτος κτίτορας της Μονής και οργανωτής συστηματικής μοναστικής κοινότητας.

Το 1544, σύμφωνα με εντοιχισμένη μαρμάρινη επιγραφή, ανεγέρθηκε ο μεγαλόπρεπος κυρίως Ναός και η λιτή τού σημερινού επιβλητικού Καθολικού της Ιεράς Μονής. Ο Ναός ακολουθεί τον αρχιτεκτονικό αθωνικό τύπο και αγιογραφήθηκε το 1552 επί Ηγουμένου Συμεών. Αποτελεί ένα από τα λαμπρότερα και αξιολογότερα τοιχογραφικά σύνολα της μεταβυζαντινής ζωγραφικής. Ο ίδιος Ηγούμενος έκτισε το 1557 την τράπεζα. Στην εστία που διατηρείται έως σήμερα, ο επισκέπτης μπορεί να δει εκτεθειμένα πολλά παλαιά χάλκινα, πήλινα ή ξύλινα μαγειρικά και άλλα σκεύη. Τον Ιούλιο του 1572 ανηγέρθη το νοσοκομείο-γηροκομείο του Μοναστηριού. Η τοιχογράφηση του Καθολικού αποπερατώθηκε το 1552, επί ηγουμενίας του Συμεών.

Η Ιερά Μονή, παρά τις εκτενείς καταστροφές και κατατρεγμούς έξι αιώνων, συνέχισε χωρίς διακοπή τη μοναστική της παρουσία και ακτινοβολία και διαφύλαξε τους πολύτιμους θησαυρούς και τα ανεκτίμητα εθνικά και θρησκευτικά του κειμήλια. Το σπουδαιότερο όμως είναι ότι αποτέλεσε προπύργιο της Ορθοδοξίας και ιερή κιβωτό των εθνικών παραδόσεων.

Πλήθος τοιχογραφιών, φορητών εικόνων κοσμούν τον Ιερό Ναό, ενώ ξεχωρίζουν για την τέχνη τους δύο μεγάλες εικόνες των παλαιολόγειων χρόνων, η Παναγία Βρεφοκρατούσα και ο Άγιος Νικόλαος, ενώ στο μουσείο φυλάσσονται σπουδαίες εικόνες, μεταξύ αυτών δύο εικόνες που δώρισε στο Μοναστήρι η Μαρία Παλαιολογίνα. Παράλληλα η βιβλιοθήκη της Ιεράς Μονής είναι από τις πλουσιότερες μοναστηριακές βιβλιοθήκες. Διασώζονται χειρόγραφοι κώδικες, έγγραφα βυζαντινά και μεταβυζαντινά, σπάνια έντυπα, κ.λπ. Τέλος, τα ξυλόγλυπτα, χρυσοκέντητα και αργυρά κειμήλια της Ιεράς Μονής είναι άξια θαυμασμού από κάθε επισκέπτη.

Είναι, αν μη τι άλλο, ένα άκρως ενδιαφέρον, περιπετειώδες και γοητευτικό οδοιπορικό – η μοναδική φύση και η Ιστορία των Μετεώρων δεν θ’ αφήσουν κανέναν αδιάφορο, αυτό είναι σίγουρο!