Κωνσταντίνος Καραθεοδωρή Ο άρχοντας των Μαθηματικών

«Εάν θέλεις να φτάσεις έως το άπειρο, γνώρισε το πεπερασμένο σε όλες τις εκφράσεις του».

Από τους πιο σημαντικούς Μαθηματικούς του προηγούμενου αιώνα, που δόξασε το όνομα της Ελλάδας σε παγκόσμιο επίπεδο, άξιος συνεχιστής των αρχαίων προγόνων του. Δεν είμαστε εμείς οι ειδήμονες για να αναφερθούμε με λεπτομέρειες στο τεράστιο επιστημονικό έργο αυτού του σπουδαίου Έλληνα Μαθηματικού, σίγουρα όμως μπορούμε να σταθούμε με ευλάβεια στην τεράστια προσωπικότητά του που σεβάστηκε ολόκληρη η πανεπιστημιακή κοινότητα διεθνώς.

Οι ρίζες της οικογένειας χάνονται στον 18ο αιώνα με σημαντική την παρουσία της σε θέσεις-κλειδιά της Οθωμανικής τότε Αυτοκρατορίας, καταφέρνοντας έτσι να υπηρετούν τα εθνικά συμφέροντα παραδίδοντας το εμπόριο, τις τέχνες και τις επιστήμες σε ελληνικά χέρια, δίχως να εκτίθενται στους ανωτέρους τους. Γόνος αυτής της οικογένειας και ο Κωνσταντίνος Καραθεοδωρή, που γεννήθηκε το 1873 στο Βερολίνο. Καθώς έχασε την μητέρα του στην ηλικία των έξι ετών, τον μεγάλωσε η γιαγιά του αρχόντισσα του Αιγαίου Ευθαλία Πετροκόκκινου, με αποτέλεσμα τα καλοκαίρια του να τα περνάει στην Χίο.
Ήταν μόλις δεκαέξι ετών όταν πήρε το πρώτο βραβείο σε εθνικό διαγωνισμό Μαθηματικών του Βελγίου.
Στα δεκαοκτώ του χρόνια γράφτηκε στην Στρατιωτική Σχολή Μηχανικών του Βελγίου, καθώς ο πατέρας του δεν ήθελα να ασχοληθεί με τα Μαθηματικά. Και το 1898 τον βρίσκουμε στην Αίγυπτο να παίρνει μέρος σε μεγάλα αρδευτικά έργα του Νείλου, όπως το φράγμα του Ασιούτ και του Ασουάν, και στις πυραμίδες του Χέοπα, ως μηχανικός πλέον.
Και ξαφνικά, εγκαταλείπει αυτήν την θέση, διότι, όπως ο ίδιος σημείωσε, ήθελε τελικά να ασχοληθεί με τα Μαθηματικά. Ήταν ήδη είκοσι επτά ετών και έκανε πράξη την απόφασή του με την εγγραφή του στο πανεπιστήμιο του Βερολίνου και κατόπιν στη Γοττίγγη. «Επρόκειτο περί της μεγαλυτέρας, εις ολκήν συνεπειών, αποφάσεως, ήν ποτέ έλαβον εις την ζωήν μου», ανέφερε ο ίδιος σχετικά.
Ήταν η απόφαση που τον έφερε στο πάνθεον της μαθηματικής επιστήμης, και μάλιστα στην κορυφή.
Η διδακτορική διατριβή του αναγνωρίζεται μετά πολλών επαίνων: «Η εργασία ανήκει στις καλύτερες μαθηματικές διατριβές που έχουν υποβληθεί στη σχολή», αναφέρει ο καθηγητής Minkowski στην αξιολόγησή του.
Έτσι του δόθηκε το δικαίωμα να διδάξει ως καθηγητής Μαθηματικών σε Πανεπιστήμιο πριν από τις καθορισμένες ημερομηνίες στο περίφημο μαθηματικό κέντρο της Ευρώπης Göttingen.
Μα εκείνος είχε στραμμένο το βλέμμα του στην Ελλάδα, η οποία του προσφέρει θέση σε ένα σχολείο της Μακεδονίας ως Ελληνοδιδάσκαλος – ούτε καν ως μαθηματικός!
Και φυσικά παρέμεινε στην Γερμανία.

Το 1908 παντρεύεται και από τον γάμο του αποκτά δύο παιδιά, τον Στέφανο και την Δέσποινα. Όσοι τον γνώρισαν αναφέρουν ότι ήταν ένας οικογενειάρχης σεμνός, διακριτικός, προσφέροντας στην οικογένειά του πολύτιμο ποιοτικό χρόνο. Εξάλλου, ο ίδιος χαρακτηριζόταν από σεμνότητα και ανιδιοτέλεια.

Ο Κωνσταντίνος Καραθεοδωρή έχει αναγνωριστεί διεθνώς ως επιστημονική διάνοια. Το 1919 ο Ελευθέριος Βενιζέλος τον καλεί στο σπίτι του για να του αναθέσει την δημιουργία του Πανεπιστημίου της Σμύρνης. Ο Καραθεοδωρή, παρόλο που βρισκόταν στο απώγειο της αναγνώρισής του από σημαντικούς επιστήμονες, όπως οι Max Plank, Albert Einstein, Herman Schwarz, George Fobenius, Erhard Schmit , Arnold Sommerfeld, Felix Klein, Hermann Minkowski, Arthur Rosenthal, David Hilbert, εγκαταλείπει την πανεπιστημιακή του έδρα στο Βερολίνο, δεχόμενος την πρόσκληση του Βενιζέλου. Εργάζεται νυχθημερόν πάνω στο όραμα του πανεπιστημίου της Σμύρνης, αλλά η Μικρασιατική Καταστροφή που ακολούθησε το 1922 δεν του επέτρεψε να το ολοκληρώσει. Μάλιστα ο ίδιος κινδύνεψε, καθώς, αφού έδιωξε την οικογένειά του, παρέμεινε εκεί μέχρι την τελευταία στιγμή, στην προσπάθειά του να διασώσει ό,τι μπορούσε από το πανεπιστημιακό υλικό. Ο Χρήστος Αγγελομάτης, στο βιβλίο του με τίτλο «Μικρό Χρονικό της μεγάλης τραγωδίας» (εκδόσεις Εστία, 2005), αναφέρει: «Εκινδύνεψε και ο οργανωτής του Πανεπιστημίου της Σμύρνης, Καραθεοδωρή, να πέση εις τα χέρια των Τούρκων. Έμεινεν ο λαμπρός αυτός Έλλην μέχρι της τελευταίας στιγμής εις το Πανεπιστήμιο διά να σώση το εργαστηριακόν υλικόν, που είχε ολίγον προ της καταστροφής μεταφερθή από την Γερμανίαν».

Την ίδια χρονιά διορίστηκε καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Αθηνών και την επόμενη στο Μετσόβιο Πολυτεχνείο. Το 1924 επιστρέφει στο Μόναχο. Το 1928 αποδέχεται πρόσκληση από το Πανεπιστήμιο του Harvard και από την Μαθηματική Εταιρεία στις ΗΠΑ.

Το 1929 ο Ελευθέριος Βενιζέλος καλεί εκ νέου τον Καραθεοδωρή στην Ελλάδα, για να διοργανώσει τα Πανεπιστήμια Αιγαίου, Αθηνών - Θεσσαλονίκης. Στην προσπάθειά του αυτή συνάντησε πολλές αντιδράσεις, κυρίως από συναδέλφους του, παρ’ όλη την αναγνώριση της επιστημοσύνης του ακόμη και από την ελληνική Βουλή, τόσο από τον τότε υπουργό Παιδείας Γεώργιο Παπανδρέου – «θεωρούμε ευτυχές το γεγονός για τα πανεπιστήμια Αθηνών και της Θεσσαλονίκης, και ενός τρίτου που ενδεχομένως είναι το πανεπιστήμιο Αιγαίου με έδρα Μυτιλήνη ή Χίο, διότι ο Έλλην Επιστήμων, ο οποίος τιμά το Ελληνικόν όνομα εις την ξένη έστρεξε να προσφέρει τα φώτα του προς την πατρίδα του»–, όσο και από τον τότε πρωθυπουργό Ελευθέριο Βενιζέλο.

Καραθεοδωρή και… ναζισμός!

Ωστόσο, οι αντιδράσεις δεν έλεγαν να σταματήσουν, και ο Κωνσταντίνος Καραθεοδωρή για άλλη μια φορά επιστρέφει στο Μόναχο, όπου παρέμεινε και κατά το διάστημα της ναζιστικής διακυβέρνησης του Χίτλερ. Η αλήθεια είναι ότι, λόγω της παγκόσμιας αναγνώρισής του, δεν ήταν εύκολο για τους ναζιστές να τα βάλουν μαζί του. Εξάλλου, κατά το διάστημα αυτό, εκείνος ναι μεν δεν πήρε επίσημα θέση, αλλά παράλληλα χρησιμοποιώντας το κύρος του ως μέλους της Βαυαρικής Ακαδημίας Επιστημών φυγάδευσε στην Αμερική πολλούς συναδέλφους του εβραϊκής καταγωγής, οργανώνοντας δίκτυο προς αυτήν την κατεύθυνση. Ο ίδιος, αντίθετα, υπέφερε ακόμη και βιοποριστικά, φτάνοντας στο σημείο να μην μπορεί να θρέψει την οικογένειά του, καθώς δεν ήθελε ούτε ν’ ακούει για μαυραγορίτες και παρατρεχάμενους της ναζιστικής εξουσίας.
Το θέμα αυτό πήρε διαστάσεις, με αποτέλεσμα η Ακαδημία Αθηνών, που είχε τιμήσει τον Κωνσταντίνο Καραθεοδωρή ως το πρώτο τακτικό μέλος της, αμέσως μετά την ίδρυσή της στις 28 Νοεμβρίου 1926, να βγάλει το 2008 απόφαση της Συγκλήτου για την αποκατάσταση της μνήμης του Κ. Καραθεοδωρή, τονίζοντας μεταξύ άλλων: «Ο Κ. Καραθεοδωρή παρέμεινε στην Γερμανία κατά το χρονικό διάστημα 1930-1945. Κατά την περίοδο αυτή όχι μόνο δεν συνεργάστηκε με τον ναζισμό, αλλά διατήρησε στο έπακρον την αξιοπρέπειά του και την αγάπη του προς την Ελλάδα. Ενδεικτικά αναφέρουμε ότι ο καθηγητής S. Segal, στο βιβλίο του “Μαθηματικοί κάτω από τους Ναζί” (2003) αναφέρεται επανειλημμένως στο όνομα του Καραθεοδωρή, χωρίς όμως να αφήνει ουδεμία αιχμή εναντίον του για φιλοναζισμό (σε αντίθεση για πολλούς άλλους γνωστούς μαθηματικούς εκείνης της εποχής). Επίσης, ο καθηγητής Ν. Κριτικός, γνωστός για το δημοκρατικό του φρόνημα, σε άρθρο του το 1950, αναφέρει: “… τον θυμάμαι στην αρχή του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου να προλέγει την ήττα της Γερμανίας, και στην χιτλερική περίοδο πριν από τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο να προβλέπει την επίθεση του Χίτλερ και την τελική του καταστροφή, με ένα κύρος που συγκλόνιζε τους μορφωμένους Γερμανούς… Για την πατρίδα του την Ελλάδα έτρεφε απέραντη αγάπη…»

Το 1945 τρία αμερικανικά πανεπιστήμια του προσφέρουν θέση, μεταξύ των οποίων και το Harvard, αλλά εκείνος αρνείται την πρόσκληση. Ήταν ήδη 72 ετών, και καταβεβλημένος, καθώς μετά την ήττα των Γερμανών τα πράγματα δυσκόλεψαν πολύ και δεν είχε αντοχές. Ωστόσο, δεν σταμάτησε να εργάζεται πυρετωδώς, πάνω στο αντικείμενο της επιστήμης του.
Έφυγε από την ζωή στις 2 Φεβρουαρίου του 1950 στο σπίτι του στο Μόναχο.

«Ένας από τους λαμπρότερους μαθηματικούς έχει ουσιαστικά εμπλουτίσει και επηρεάσει αποφασιστικά την Eπιστήμη. Ένας άνδρας με ασυνήθιστη και πλατιά παιδεία, ως ανήκων στο ελληνικό έθνος με το υψιπετές πνεύμα του και την αδιάκοπη αναζήτηση της γνώσης συνέχισε την παράδοση και την κληρονομιά της Κλασικής Ελλάδας», ανέφερε τότε ο ακαδημαϊκός της Βαυαρικής Ακαδημίας Επιστημών, Oscar Perron.

Ο Καραθεοδωρή και η σχέση του με τον Αϊνστάιν

Έχουν πολλά γραφτεί για την σχέση του Κωνσταντίνου Καραθεοδωρή με τον Αϊνστάιν, φτάνοντας πολλές φορές σε ανυπόστατες υπερβολές και εθνικιστικές μυθοπλασίες. Η γνωριμία των δύο ανδρών ξεκινάει το 1913 και διατηρήθηκε μέχρι το 1933, που έφυγε για την Αμερική κατόπιν υποδείξεως του ίδιου του Καραθεοδωρή, προκειμένου να μην κινδυνεύσει από το ανερχόμενο κόμμα του Αδόλφου Χίτλερ, μια σχέση φιλική και αλληλοσεβασμού. Ο Αϊνστάιν ήταν ο κορυφαίος φυσικός του περασμένου αιώνα, δεν ήταν όμως μαθηματικός. Σε πολλά λοιπόν μικροπροβλήματα που έβρισκε μπροστά του απευθυνόταν στον καλό του φίλο και ειδικό επιστήμονα ζητώντας την βοήθειά του, κάτω από το πρίσμα της επιστημονικής συνεργασίας, τον οποίο και σεβόταν απόλυτα. Η άποψη ότι ο Αϊνστάιν «έκλεψε» από τον Καραθεοδωρή την περίφημη «θεωρία της σχετικότητας» όχι μόνο δεν αποδεικνύεται, αλλά σκοντάφτει στην φιλική, γεμάτη σεβασμό και συνεργάσιμη αλληλογραφία των δύο επιστημόνων.

Ο Καραθεοδωρή δημοσίευσε 280 πρωτότυπες εργασίες, ενώ η Ακαδημία του Μονάχου εξέδωσε σε ένα ογκώδες εξάτομο έργο τα έργα του, με τίτλο «Τα Άπαντα του Καραθοδωρή» στα γερμανικά, έργο που δεν υπάρχει σε καμία ελληνική βιβλιοθήκη. Στα ελληνικά έγραψε μόνο 2 εργασίες και 1 για τον Παρθενώνα, την γνωστή υπό τον τίτλο «Περί των καμπυλών του στυλοβάτου του Παρθενώνα και περί της αποστάσεως των κιόνων αυτών». Σύμφωνα με αυτήν, οι μπροστινοί κίονες του Παρθενώνα έχουν τόξα από κύκλους με ακτίνα πέντε χιλιομέτρων, ενώ οι πίσω κίονες έχουν ακτίνα δέκα χιλιόμετρα, με αποτέλεσμα να μοιράζεται καλύτερα το βάρος πάνω στον κάθε κίονα.

Το Μουσείο Καραθεοδωρή στην Κομοτηνή

Ήδη λειτουργεί το Μουσείο Καραθεοδωρή στην Κομητηνή. Ξεκίνησε ως ιδέα κάποιων μαθηματικών από την Ελληνική Μαθηματική Εταιρεία της Ροδόπης, οι οποίοι ίδρυσαν τον παγκόσμιο Σύνδεσμο Φίλων Καραθεοδωρή και την ιστοσελίδα www.karatheodori.gr. To επόμενο βήμα ήταν η δημιουργία του Μουσείου, όπερ και εγένετο. Στις αίθουσες του Μουσείου ο επισκέπτης μπορεί να δει, βιβλία, εργασίες, αλληλογραφία του Κωνσταντίνου Καραθεοδωρή με πολύ μεγάλους και διακεκριμένους επιστήμονες του 20ού αιώνα (πάνω από 50), μεταξύ αυτών και η αλληλογραφία με τον Αϊνστάιν. Επίσης, οικογενειακές φωτογραφίες, προσωπικά αντικείμενα και κάποια σημαντικά χειρόγραφα του Κωνσταντίνου Καραθεοδωρή.
«Το έργο του Καραθεοδωρή έχει αγγίξει διάφορες πτυχές των μαθηματικών. Όμως η ανάδειξή του μέσω του Μουσείου αγγίζει όλα τα Μαθηματικά και την ιστορία τους. Μπορεί η πολιτεία όπως και παλαιότερα να μην έχει αντιληφθεί την αξία του έργου του. Όμως το Μουσείο με το όραμά του, που ήταν καθαρά ουτοπικό πριν μερικούς μήνες, δείχνει την ιερά οδό. Εναπόκειται σε μας να αποτελέσει η Θράκη ένα κομβικό σημείο του βαλκανικού χώρου. Η ένταξη της Βουλγαρίας και της Ρουμανίας στην Ευρωπαϊκή Ένωση αλλάζει ήδη τα δεδομένα. Και το Μουσείο Καραθεοδωρή είναι ένας αποτελεσματικός τρόπος έλξης των παιδιών που είναι ταλαντούχα στα Μαθηματικά. Διότι το καθένα θα θελήσει να δει και να ζήσει την ιστορία του μεγαλύτερου Έλληνα Μαθηματικού των σύγχρονων χρόνων», σημειώνει ο επιστημονικός σύμβουλος του Μουσείου ο Νίκος Λυγερός.