Καραγκιόζης: Ένα όνομα με βαριά ιστορία

Αρκετοί είμαστε εκείνοι που έχουμε συνδυάσει τα παιδικά μας χρόνια με το Θέατρο Σκιών και πιο συγκεκριμένα με τον αγαπημένο ήρωα μικρών και μεγάλων, τον Καραγκιόζη. Ποιος είναι ο «πατέρας» του, από πού προέρχεται και ποιον σκοπό εξυπηρετεί η ύπαρξή του; Είναι μερικά από τα ερωτήματα που θα σας λύσουμε σε αυτό το αφιέρωμα!

Ποιος είναι ο Καραγκιόζης;

Αρκετοί είναι οι μύθοι γύρω από το όνομά του, οι οποίοι ξεκινούν πριν ανακαλυφθεί η τηλεόραση ή η μεγάλη οθόνη. Μιλάμε για το Θέατρο Σκιών, το οποίο στο παρελθόν δεν απευθυνόταν αποκλειστικά και μόνο στους λιλιπούτιους φίλους μας, αλλά και σε ενήλικες, αφού περνούσε πολλά μηνύματα της καθημερινότητας. Ένας από τους μύθους τοποθετεί τη γέννηση του Καραγκιόζη στην Προύσα το 1366, με δημιουργό του τον Şeyh Küşteri (Σεΐχ Κιουστερί). Ο Καραγκιόζης είχε στο πλευρό του και τον Χατζηαβάτη, και οι δύο δούλευαν για την κατασκευή του σαράι ενός εκ των σουλτάνων, του Ορχάν. Φέρεται πως με τα αστεία τους διασκέδαζαν τους υπόλοιπους εργάτες, πράγμα που δεν άρεσε καθόλου στον σουλτάνο, γιατί το αποτέλεσμα ήταν η δουλειά τους να πηγαίνει αργά και σχεδόν ανολοκλήρωτη. Ως φυσικό επόμενο, αυτό έφτασε στα αφτιά του σουλτάνου, δίνοντας τη διαταγή της θανατικής τους ποινής. Αργότερα μετάνιωσε για την πράξη του και ο Şeyh Küşteri δημιούργησε τις φιγούρες των δύο ηρώων με σκοπό να παρηγορήσει τον σουλτάνο, «ανασταίνοντάς» τους πίσω από ένα λευκό πανί. Μάλιστα, στην Προύσα βρίσκεται το μνημείο των δύο ηρώων.

Το ταξίδι του...

Κατ’ αρχάς, να επισημάνουμε ότι ο Καραγκιόζης προέρχεται από την τουρκική λέξη Karagöz (kara: μαύρος + göz: μάτι= μαυρομάτης). Εξάλλου, το 2010 «πολιτογραφήθηκε» ως τουρκική πολιτιστική κληρονομιά από την UNESCO. Στα ελληνικά εδάφη η φήμη του Καραγκιόζη ήρθε πολύ αργότερα, περίπου το 1809, και συγκεκριμένα στα Ιωάννινα –με την πρώτη παράσταση στην τουρκική γλώσσα να έχει παρακολουθήσει ο λόρδος Byron– κρατώντας όλα τα χαρακτηριστικά του αρχικού ήρωα με μόνη παραλλαγή τη θεματολογία η οποία προσαρμόστηκε στα ελληνικά δεδομένα, και η οποία επικεντρώνεται στα δεινά των Ελλήνων από την Οθωμανική αυτοκρατορία. Επίσης, παράσταση Καραγκιόζη αναφέρεται και από τον διπλωμάτη François Charles Hugues Laurent Pouqueville στο έργο του «Voyage dans la Grèce», που εκδόθηκε το 1820. Να σημειωθεί ότι οι πρώτοι Καραγκιόζηδες ήταν Αθίγγανοι και Εβραίοι. Βέβαια, στα δικά μας δεδομένα ο Καραγκιόζης ήταν μία μορφή πιο λαϊκή, ζούσε σε παράγκα απέναντι από το παλάτι του βεζίρη μαζί με την οικογένειά του, και η παρουσία του θα λέγαμε πως ήταν αποκρουστική, αφού στο πανί εμφανίζεται μονίμως ξυπόλυτος και καμπούρης.

Συμπρωταγωνιστής του, ο… καθρέφτης της καθημερινότητας

Το περιεχόμενο των σεναρίων είναι άκρως σατιρικό και παραπέμπουν συνήθως στην ανώτερη εξουσία και στον τρόπο που την αντιμετωπίζουν τα πιο λαϊκά στρώματα. Γι’ αυτό και ο Καραγκιόζης περιστοιχίζεται από πρόσωπα που χρησιμοποιήθηκαν για να τον βοηθήσουν να υλοποιήσει το έργο της σάτιρας. Μερικά από αυτά είναι: ο Χατζηαβάτης, δουλοπρεπής φίλος του, συνήθως κάνει θελήματα του πασά, η Αγλαΐα, γυναίκα του, με τσιριχτή φωνή, μονίμως έγκυος που περιμένει στο σπίτι καρτερικά τον άντρα της, τα τρία παιδιά του, το Κολλητήρι (ή Σπίθας), ο Κοπρίτης (ή Σβούρας) και ο Μυριγκόγκος, που μονίμως πεινάνε, ο Σταύρακας, το αλάνι, ο Νιόνιος, ο Ζακυνθινός της παρέας που μιλάει τραγουδιστά με επτανησιακή προφορά, ο μπάρμπα-Γιώργος, ντυμένος με την παραδοσιακή φουστανέλα, που ψάχνει μόνιμα αφορμή για να χτυπάει τον Βεληγκέκα προς υπεράσπιση του Καραγκιόζη και ο υπέροχος Ομορφονιός!

* Μην ξεχνάμε πως σημαντικό πρόσωπο συνδυασμένο με το θέατρο σκιών, και συγκεκριμένα με τον Καραγκιόζη, ήταν ο Ευγένιος Σπαθάρης. Έδωσε τον δικό του «πόλεμο» για να κρατήσει ζωντανό τον θρύλο, μετά την ύπαρξη του έγχρωμου κινηματογράφου, και να τον παρακολουθούν μέχρι και σήμερα οι νεότερες γενιές!