Η ΕΝΤΑΣΗ ΤΗΣ ΠΑΝΔΗΜΙΑΣ ΟΡΙΖΕΙ ΤΗΝ «ΕΠΟΜΕΝΗ ΜΕΡΑ»

«Κούρεμα» των «κορωνοχρεών» ή rollover με ομόλογα μακράς διαρκείας; Παρατάσεις της «ρήτρας διαφυγής» ή αλλαγή στην οικονομική αρχιτεκτονική της Ευρωζώνης με ριζική αναθεώρηση του Συμφώνου Σταθερότητας; Κατάργηση ή όχι του «φρένου χρέους» από το γερμανικό Σύνταγμα; Αυτά είναι μερικά μόνο από τα διλήμματα που απασχολούν όλες σχεδόν τις πολιτικές δυνάμεις στα κράτη της Ευρωζώνης, καθώς τα συντρίμμια που θα αφήσει πίσω της η πανδημία είναι βέβαιο πως δεν μπορούν να αντιμετωπιστούν με ημίμετρα.

Όλα τα ως άνω περιγραφόμενα διλήμματα, προφανώς και θα φαίνονταν ως σενάρια επιστημονικής φαντασίας έως πριν από έναν χρόνο. Ωστόσο, το γεγονός ότι η «κορωνοκρίση» επιμένει και πως στη Γηραιά Ήπειρο οι οικονομίες «ανοιγοκλείνουν» δεν αφήνει περιθώριο να μη γίνουν τέτοιες συζητήσεις. Και, κυρίως, δεν αφήνει περιθώριο για να επιστρατεύσουν οι Ευρωπαίοι τα κλασικά πολιτικά, οικονομικά και δημοσιονομικά εργαλεία, αφού αποτελεί κοινή πεποίθηση –παρά τις επιμέρους διαφωνίες– ότι οι προκλήσεις που θα αναδυθούν όταν έρθει το τέλος της πανδημίας, θα απαιτούν πολιτικές με εντελώς διαφορετική αρχιτεκτονική.

Σε απλά ελληνικά, στην Ευρώπη –αλλά και παγκοσμίως– έχουν έρθει τα πάνω κάτω. Αυτή η συζήτηση, λοιπόν, δεν θα μπορούσε παρά να μεταφερθεί στην Ευρώπη, ώστε να αρχίσει ο ευρύς διάλογος για το τι δέον γενέσθαι μετά την παρέλευση της πανδημίας και όταν η εμβολιαστική κάλυψη των άνω των 400 εκατομμυρίων Ευρωπαίων πολιτών θα είναι τέτοια, που θα μπορούν να ατενίζουν με λίγη περισσότερη ασφάλεια το μέλλον.

Τα πάνω κάτω!

Εξάλλου, το ότι μιλάμε για μία όχι απλώς μη συμβατική, αλλά απολύτως… ανατρεπτική κατάσταση φαίνεται ακόμη και από τις διαρκείς και στομφώδεις παροτρύνσεις της επικεφαλής τού ΔΝΤ, Κρισταλίνα Γκεοργκίεβα, προς τα κράτη-μέλη της Ευρωζώνης: καίτοι το Ταμείο έχει εγγεγραμμένο στο οικονομολογικό DNA του τον ακραίο νεοφιλελευθερισμό, το «δόγμα του σοκ» και τις διακηρύξεις του εκφραστή της Σχολής του Σικάγου, Μίλτον Φρίντμαν, οι οδηγίες της Ουάσινγκτον προς τις Βρυξέλλες, το Βερολίνο, το Παρίσι και αλλού είναι… διαφορετικές: συγκεκριμένα, το Ταμείο λέει «ξοδέψτε χρήμα, μην αφήσετε τις οικονομίες να εγκλωβιστούν στην ύφεση». Σαν να μην έφτανε αυτό, το ΔΝΤ καθησυχάζει τα μέλη του –ειδικά σε ό,τι αφορά στην Ευρώπη– ότι… δεν πρέπει να ανησυχούν τώρα για το χρέος, αλλά να ψάξουν να βρουν όσα κονδύλια χρειάζονται για να ενισχύσουν τη ρευστότητα των οικονομιών τους.

Αυτή η ανατροπή έρχεται να προστεθεί στην πρώτη μεγάλη ανατροπή, για την οποία είχε χρειαστεί πολύ παρασκήνιο και έντονες συγκρούσεις σε πολλές Συνόδους Κορυφής: δηλαδή, η συμφωνία για τα κονδύλια-μαμούθ του Ταμείου Ανάκαμψης, μέσω της οποίας εκδόθηκε το πρώτο ευρωομόλογο – έστω και με συγκεκριμένους όρους και προϋποθέσεις. Παρά τα «ψιλά γράμματα», λοιπόν, το γεγονός παραμένει: η βασικότερη από τις «10 εντολές» που ακολουθούσαν πιστά οι «φειδωλοί του Βορρά» έσπασε, αν και αποτελούσε το ισχυρότερο και σημαντικότερο «ταμπού» σε όλες τις δημοσιονομικές και οικονομικές συζητήσεις που έχουν διεξαχθεί ποτέ στη μεγάλη οικογένεια της Ευρωζώνης.

Έντονες διεργασίες σε Βερολίνο-Παρίσι

Όπως και να έχει, η διαπίστωση πως όλοι στην Ευρώπη αντιλαμβάνονται πως τίποτα δεν μπορεί να μείνει ως έχει φαίνεται και στη δημόσια συζήτηση που έχει ξεκινήσει τόσο στο Βερολίνο όσο και στο Παρίσι – δηλαδή, στα δύο μέρη του «γαλλογερμανικού άξονα» που, παρά τις επιμέρους διακυμάνσεις στις σχέσεις τους, αποτελούν την «καρδιά» της Ευρωπαϊκής Ένωσης.

Στο Βερολίνο, λοιπόν, η συζήτηση ξεκίνησε ως αμιγώς εσωτερική: με άλλα λόγια, το βασικό πολιτικό debate αφορά κατ’ αρχάς στην περίφημη συνταγματική ρύθμιση του «χρυσού κανόνα» που υπάρχει στον καταστατικό χάρτη της γερμανικής Ομοσπονδίας: ο διευθυντής της καγκελαρίας και «εξ απορρήτων» τής Άνγκελα Μέρκελ, Χέλγκε Μπράουν, ήταν εκείνος που άνοιξε τη δημόσια συζήτηση για αναθεώρηση του «φρένου χρέους», ώστε να σταματήσει να ισχύει ο περιορισμός που έχει ενσωματωθεί στο γερμανικό Σύνταγμα από το 2009 για όριο 0,35% στον νέο δανεισμό της Γερμανίας.

Προφανώς, το γεγονός ότι ο σοσιαλδημοκράτης υπουργός Οικονομικών –και υποψήφιος καγκελάριος του SPD στις κάλπες του φθινοπώρου–, Όλαφ Σολτς, έσπευσε να στηρίξει την πρόταση Μπράουν, δείχνει πως η κατάργηση ή μη του «φρένου χρέους» θα αποτελέσει κεντρική προεκλογική συζήτηση στη Γερμανία – αν όχι ένα από τα βασικά εκλογικά διακυβεύματα.

Το ενδιαφέρον γίνεται ακόμη μεγαλύτερο αν συνυπολογιστεί ότι ο νέος επικεφαλής της γερμανικής Κεντροδεξιάς –που επίσης θεωρείται «εκλεκτός» της Άνγκελα Μέρκελ–, Άρμιν Λάσετ, απέρριψε διαρρήδην αυτή την ιδέα, προσβλέποντας προφανώς στις ψήφους του σκληρού πυρήνα της γερμανικής Δεξιάς, ιδιαίτερα αν είναι υποψήφιος καγκελάριος της CDU, όπως θα επιθυμούσε.

Σε κάθε περίπτωση, η συζήτηση δεν είναι μόνο γερμανική: για να έχει ανοίξει στο Βερολίνο το debate για την κατάργηση –ή επί τα βελτίω αναθεώρηση– του «φρένου χρέους», αυτό σημαίνει πως κατ’ αναλογία οι σκέψεις που επικρατούν είναι για δημοσιονομική επέκταση, για ενίσχυση της ρευστότητας της πραγματικής οικονομίας, για πολιτικές τόνωσης της ενεργού ζήτησης και για προσέγγιση σε κεϋνσιανές θεωρίες.

Αυτή η συζήτηση, εξάλλου, έχει ανοίξει και στο Παρίσι, με αφορμή τη συσσώρευση μεγάλων χρεών εξαιτίας της πανδημίας. Ο Γάλλος πρόεδρος, Εμανουέλ Μακρόν, έχει συγκροτήσει ειδική επιτροπή για το «χρέος Covid» με επικεφαλής τον κεντρογενή πρώην υπουργό Οικονομικών, Ζαν Αρτουί, ενώ στα γαλλικά ΜΜΕ και στον δημόσιο διάλογο της χώρας επικρατούν δύο θέματα: αφενός, η διαχείριση της πανδημίας αυτής καθ’ εαυτήν. Αφετέρου, η αντιμετώπιση του «βουνού» των χρεών που ο κορωνοϊός θα αφήσει πίσω του στη γαλλική πραγματική οικονομία.

Βεβαίως, προσώρας τα Ηλύσια Πεδία απέχουν πολύ από το να υιοθετήσουν πολιτικές για αύξηση του δανεισμού και ενίσχυση της ρευστότητας και ακόμη παραμένει «ταμπού» η ιδέα της διαγραφής μέρους του «κορωνοχρέους». Εξάλλου, στη σχετική συζήτηση έχει τεθεί από οικονομολόγους και πρώην πολιτικούς που ανήκουν στην γκολική Δεξιά η ιδέα για περιορισμένο «κούρεμα» του χρέους –στις περιπτώσεις που διαπιστώνεται πως είναι βέβαιη η αδυναμία αποπληρωμής του– και η «αντικατάσταση» του εναπομείναντος με ομόλογα μακράς διαρκείας. Δηλαδή, το «rollover» του «κορωνοχρέους», που θα μπορούσε να γλιτώσει τη Γαλλία από νέα υπερχρέωση και να της δώσει περισσότερο χρόνο.

Ιδέες, προτάσεις, «βέτο» και παρασκήνιο

Αυτή η συζήτηση δεν αφήνει αδιάφορα και τα γερμανικά ΜΜΕ, ούτε και τις υπόλοιπες ευρωπαϊκές πρωτεύουσες. Αν εξαιρέσει κανείς την Αθήνα, που εξαντλεί την παραγωγή πολιτικών και προτάσεων στο «ευρωπαϊκό πιστοποιητικό εμβολιασμού», κατά τα λοιπά ο προβληματισμός πώς θα αντιμετωπιστεί το «κορωνοχρέος» –τόσο ιδιωτικό όσο και δημόσιο…– διατρέχει οριζόντια τις υπόλοιπες ευρωπαϊκές πρωτεύουσες. Για παράδειγμα, ειδικά στον ευρωπαϊκό Νότο –αλλά όχι μόνο– φαίνεται ότι αρκετές χώρες θα έβλεπαν με θετικό μάτι μία πολιτική απόφαση της Συνόδου Κορυφής, η οποία θα εξουσιοδοτούσε την επικεφαλής της ΕΚΤ, Κριστίν Λαγκάρντ, να «διαγράψει» το κρατικό χρέος που έχει σωρεύσει στη Φρανκφούρτη, αγοράζοντας αφειδώλευτα κρατικά ομόλογα των κρατών-μελών της Ευρωζώνης. Εξάλλου, το πρόγραμμα «ποσοτικής χαλάρωσης» λόγω πανδημίας, που έχει δρομολογήσει και υλοποιεί εδώ και καιρό η επικεφαλής της ΕΚΤ, είναι ο βασικός λόγος αποκλιμάκωσης των επιτοκίων και πρόσβασης σε φθηνή ρευστότητα για όλα τα κράτη της ζώνης του ευρώ. Αρκεί να σκεφτεί κανείς ότι τα χαμηλά επιτόκια-ρεκόρ που απολαμβάνει και η Ελλάδα, καίτοι τα ομόλογά της δεν ανήκουν σε επενδυτική βαθμίδα, οφείλονται στη παρέμβαση της Κριστίν Λαγκάρντ, ενώ έως τώρα το πρόγραμμα ρευστότητας έχει ωφελήσει την ελληνική οικονομία με 14 δισεκατομμύρια ευρώ – ενώ η ΕΚΤ σχεδιάζει να αγοράσει άλλα τόσα από ελληνικά ομόλογα έως τον Μάρτιο του 2022, που, θεωρητικά, λήγει το πρόγραμμα έκτακτης ποσοτικής χαλάρωσης.

Επιστροφή στο θέμα μας, λοιπόν: αυτήν τη στιγμή, η ΕΚΤ κρατά στο χαρτοφυλάκιό της το 25-30% του συνολικού χρέους της Ευρωζώνης και, άρα, μία πολιτική απόφαση για διαγραφή του θα μπορούσε να ανακουφίσει όλες τις χώρες.

Πέραν αυτού, όμως, μία ακόμη ιδέα με περισσότερο διαρθρωτικά χαρακτηριστικά αφορά στην αναθεώρηση του Συμφώνου Σταθερότητας: το προωθεί ήδη ο Γάλλος υπουργός Οικονομικών, Μπρινό Λεμέρ, ο οποίος έχει ήδη ενημερώσει τις Βρυξέλλες για την πρόθεσή του να θέσει το θέμα στα επόμενα Eurogroup. Μπορεί να ακούγεται, ως στόχος, φιλόδοξος και μεγαλεπήβολος, όμως αν σκεφτεί κανείς ότι το Σύμφωνο Σταθερότητας ορίζει όριο χρέους στο… 60% του ΑΕΠ, καταλαβαίνει ότι αυτό το κριτήριο δεν θα μπορεί να το υπηρετήσει καμία χώρα μετά την παρέλευση της πανδημίας.

Βεβαίως, όλα αυτά δεν είναι μία ουδέτερη πολιτικά συζήτηση και, εκτός από ωραίες ιδέες, στο τραπέζι της ευρωπαϊκής δημόσιας σφαίρας κατατίθενται και «βέτο», αλλά και ισχυρές διαφωνίες, όπως επίσης και προσπάθεια «ντρίμπλας». Για παράδειγμα, αν επικρατήσουν οι οπαδοί της δημοσιονομικής ορθοδοξίας και οι «τσιγκούνηδες του Βορρά», τότε αντί για αναθεώρηση του Συμφώνου Σταθερότητας θα έχουμε μία παράταση ισχύος του πλαφόν χρέους στο 100% έως το τέλος του 2022, ώστε να υπάρχει μία κλεψύδρα που, όσο αδειάζει, τόσο θα εγγυάται στον ευρωπαϊκό Βορρά ότι η Ε.Ε. θα επιστρέψει στο προ κορωνοϊού status quo.

Πέραν του Λεμέρ, πάντως, μέχρι και ο πρώην επικεφαλής του Euroworking Group, Τόμας Βίζερ, χαρακτήρισε, μιλώντας στους «Financial Times», «απλώς ανεδαφικό» το όριο χρέους στο 60%, όμως φαίνεται ότι την ίδια στιγμή, ο ευρωπαϊκός Βορράς… αντεπιτίθεται: για παράδειγμα, ο γνωστός μας εδώ στην Ελλάδα, Βόλφγκανγκ Σόιμπλε, επίσης μέσω των «Financial Times», καταλόγισε σε όλες τις ευρωπαϊκές κυβερνήσεις –της Άνγκελα Μέρκελ συμπεριλαμβανομένης– «έλλειμμα αποτελεσματικότητας στις μεταρρυθμίσεις» και αξίωσε συγκεκριμένες «μεταρρυθμιστικές δεσμεύσεις» από τις χώρες της Ευρωζώνης ως «όρο» για την πρόσβασή τους στα κονδύλια του Ταμείου Ανάκαμψης. Ζήτησε, μ’ άλλα λόγια, «προαπαιτούμενα», που παραπέμπουν ευθέως στη μνημονιακή λογική που βιώσαμε με εφιαλτικό τρόπο για περισσότερα από 8 χρόνια εδώ στην Ελλάδα.

Για «συμφωνίες μετρήσιμων και δεσμευτικών στόχων» έκανε λόγο και ο αντιπρόεδρος της Κομισιόν, Βάλντις Ντομπρόβσκις, προσθέτοντας τη φωνή του σε εκείνους που παραμένουν «κολλημένοι» στη δημοσιονομική πειθαρχία. 

Τούτων δοθέντων, όσο και αν σε επίπεδο ευρωπαϊκού δημοσίου διαλόγου έχουν «σπάσει» όλα τα ταμπού –μέχρι και στο Σύμφωνο Σταθερότητας αλλά και στο «Ευαγγέλιο» του Μάαστριχτ αναφέρονται οι κεντρικοί ευρωπαϊκοί παίκτες–, τα πράγματα δεν θα έχουν αυτόματη εξέλιξη, ούτε οι διαπραγματεύσεις θα είναι εύκολες.

Ωστόσο, όταν η πανδημία φύγει και τα ως άνω θέματα πέσουν για τα καλά στο τραπέζι, τότε τη δυναμική των πραγμάτων ίσως καθορίσουν οι αριθμοί, που για μία ακόμη φορά αναδεικνύονται αμείλικτοι: ήδη, στη Γαλλία το δημόσιο χρέος βρίσκεται στο 115% του ΑΕΠ με αυξητικές τάσεις, η Ιταλία ακουμπά τις ελπίδες της στον προκάτοχο της Λαγκάρντ στην ΕΚΤ, Μάριο Ντράγκι, για να τη σώσει από ένα δημόσιο χρέος της τάξης του 160% του ΑΕΠ(!), ενώ και ο μέσος όρος της Ευρωζώνης κοντεύει να ξεπεράσει το 100%. Και, αν όλα τα παραπάνω είναι μία φορά σημαντικά για τις υπόλοιπες χώρες της Ευρωζώνης, για την Ελλάδα είναι πολλαπλάσιες, αν σκεφτεί κανείς ότι το χρέος βρίσκεται ήδη στο 210% και οι συντηρητικές εκτιμήσεις το ανεβάζουν στο θηριώδες και δυσθεώρητο 230% του ΑΕΠ σε μερικούς μήνες από τώρα, όταν ο κορωνοϊός θα έχει υποχωρήσει. Τότε, δηλαδή, που θα φανεί ότι ένας εφιάλτης τελειώνει για να επιστρέψει ένας άλλος.