ΕΘΝΙΚΟΣ ΚΗΠΟΣ: ΠΡΑΣΙΝΗ ΑΝΑΣΑ ΑΠΟ ΤΟ 1839

Μερικές δεκαετίες πίσω, στη σκιά των επιβλητικών φοινίκων στα παιδικά μου μάτια, η βόλτα στο γεφυράκι, το τάισμα στις πάπιες στον Εθνικό Κήπο, δίπλα στη Βουλή, ήταν μία ολόκληρη ιεροτελεστία. Παραμένει, δε, ένα κομμάτι της παιδικής αθωότητας, παρ’ ότι οι καθημερινές ανάγκες επιβάλλουν πολύ γρήγορους ρυθμούς και κάθε φορά. Παρ’ όλα αυτά, ο Βοτανικός Κήπος της Αθήνας, αν κι έχει πληθώρα θετικών χαρακτηριστικών, δεν είναι πια αντάξιος της φήμης ή της ιστορίας της πόλης και χρειάζεται το ρετουσάρισμά του.

Ωστόσο, επιφυλάξεις εκφράζονται για το αν η άλλη μία αναπτυξιακή εταιρεία του δήμου θα είναι ο τρόπος για να μπουν ιδιώτες, από την πίσω πόρτα. Κι επιπλέον, αν αρκεί, ή είναι κατάλληλο το λίφτινγκ, που πάει να γίνει σε μία εποχή, που το ζητούμενο είναι για πράσινες, έξυπνες πόλεις αντί για πασαλείμματα; Σε κάθε περίπτωση για όποιον έχει επισκεφθεί ευρωπαϊκές πρωτεύουσες, ο Εθνικός Κήπος χρειάζεται λίφτινγκ, αλλά, όπως μας έλεγαν πηγές, θα έπρεπε να είναι γενναίο κι όχι με πασαλείμματα, ώστε να διατηρήσει τις ευαίσθητες ισορροπίες ανάμεσα στον βοτανικό κι ιστορικό χαρακτήρα του κήπου και να δημιουργήσει μία δομή, που θ΄ ανταποκρίνεται στις σύγχρονες ανάγκες, για πράσινες κι έξυπνες πόλεις. Ας μην ξεχνάμε πως η Αθήνα ως «Έξυπνη Πόλη», παρά τις όποιες παρεμβάσεις είναι πολύ μακριά από το προφίλ, ακόμη και των …Τρικάλων.

ΥΠΟΔΟΜΕΣ Ο δήμος Αθηναίων, διά του αρμόδιου αντιδημάρχου Υποδομών, Βασίλη Αξιώτη, επιχειρεί να βελτιώσει τις υποδομές, που, όπως λέει, έχουν να αλλαχτούν ή να εκσυγχρονιστούν τα τελευταία 30 χρόνια. Πολλές απ΄ αυτές τις παρεμβάσεις αποφασίστηκαν από την προηγούμενη δημοτική Αρχή και καλό είναι, που προχωρούν. Οι παρεμβάσεις αφορούν κατά κόρον στις καλωδιώσεις και στις υποδομές. Ελάχιστες από αυτές τις παρεμβάσεις θα είναι ορατές διά γυμνού οφθαλμού, όμως, λέει, είναι απαραίτητες, για τη λειτουργία του με ασφάλεια. Το τωρινό έργο ύψους 2,12 εκατ. ευρώ, που αναμένεται να ολοκληρωθεί έως το 2023, μεταξύ άλλων περιλαμβάνει: Μελέτη Αποτύπωσης του Πεισιστράτειου Υδραγωγείου, Γεωχωρική Αποτύπωση Λόφου Πεισίστρατου κι Εθνικού Κήπου, έργα αποκατάστασης και αναβάθμισης Υποδομών στον λόφο Φιλοπάππου, καθαρισμούς ρείθρων και μονοπατιών Πικιώνη, φυτεύσεις, στήριξη τμημάτων, για λόγους ασφάλειας, ανακατασκευή παιδικών χαρών κι εκσυγχρονισμό των θερμοκηπίων.

ΚΟΝΔΥΛΙΑ Τα κονδύλια είναι ήδη εξασφαλισμένα για τη βελτίωση των υποδομών. Κι εδώ προκύπτουν διάφορα ζητήματα, από το ποιες υποδομές είναι όντως απαραίτητες, ποιες χρειάζονται αλλά δεν θα γίνουν, κι αν θα μπορούσαν να γίνουν αλλιώς. Ήδη, βέβαια, από το 2018 και προτού αναλάβει δήμαρχος Αθηναίων ο Κώστας Μπακογιάννης, υπήρξαν διαφωνίες από γεωπόνους -κηποτέχνες για το αν η παρέμβαση είναι αχρείαστη μπροστά στο πρόβλημα με τον διαγωνισμό 4,2 εκατ. ευρώ για «Αναβάθμιση Υποδομών Εθνικού Κήπου», που αφορά σε οικοδομικές εργασίες, ηλεκτρομηχανολογικές, νέο δίκτυο άρδευσης, αποκατάσταση παρτεριών, εδαφοκάλυψη και χλοοτάπητες (γρασίδι).

Ο Εθνικός Κήπος, ο πρώτος Κήπος

Υπάρχουν διαφορετικά είδη κήπων και αποκαλύπτουν πολλές και διαφορετικές πτυχές ενός τόπου, τη χλωρίδα του, τη θρησκευτική άποψη, που επικρατεί, το πολιτειακό σύστημα μιας χώρας κ.ά.Ο Εθνικός Κήπος συνδέεται με τον λόφο Φιλοπάππου (ή Μουσών) όσο με τους παρακείμενους λόφους του Αστεροσκοπείου (λόφος Νυμφών) και της Πνύκας. Εντάσσεται γεωγραφικά στο πλαίσιο της ενοποίησης και της αξιοποίησης των αρχαιολογικών χώρων στην Εφορεία Αρχαιοτήτων της Πόλης των Αθηνών (Λόφος Μουσών/Φιλοπάππου και Πνύκας, Νυμφών) με σχετική κήρυξη ήδη από το 1952 έως το 2004. Στην κορυφή του υπάρχει το μνημείο Φιλοπάππου, το οποίο έστησε ο Ρωμαίος ευεργέτης της πόλης των Αθηνών, Γάιος – Ιούλιος – Αντίοχος– Επιφανής Φιλόπαππος, που έζησε γύρω στο 70 μ.Χ. κατά τη Ρωμαϊκή περίοδο. Η περιοχή έχει ενταχθεί από το 2002 στο πλαίσιο της Ενοποίησης Αρχαιολογικών χώρων της Αθήνας.

ΙΣΤΟΡΙΑ Ο Εθνικός Κήπος έχει έκταση 154.000 τ.μ. και είναι ο πρώτος οργανωμένος χώρος διακοσμητικού πρασίνου της Νεότερης Ελλάδος, ο οποίος έχει χαρακτηριστεί και ως «Ιστορικός Τόπος» (Φ.Ε.Κ.49/Α.Α.Π./23-3-2011). Έχει χαρακτηριστεί από τη Διεθνή Επιτροπή Ιστορικών Κήπων και Πολιτιστικών Τοπίων (ICOMOS – IFLA) ως σπάνιο δείγμα αρχιτεκτονικής τοπίου του 19ου αιώνα και πολιτιστικό μνημείο της Ευρώπης. Στον ίδιο χώρο υπήρχε στην αρχαιότητα το Ιερό Άλσος του Λυκείου, ενώ ο χώρος δημιουργήθηκε ως προέκταση στο ύπαιθρο των ανακτόρων Όθωνος και Αμαλίας. Ο ρυθμός του είναι «γραφικός», δηλαδή προσαρμοσμένος στις ελληνικές συνθήκες και συμπληρωμένος με στοιχεία του «κλασικού» ρυθμού.

Η διαμόρφωσή του ξεκίνησε το 1839-1840. Τότε φυτεύτηκαν 15.000 καλλωπιστικά φυτά, τα οποία μεταφέρθηκαν από το Μιλάνο, ενώ στη συνέχεια εμπλουτίστηκε και με άλλα ευρωπαϊκά και αφρικάνικα φυτά, αλλά και φυτά που προσαρμόστηκαν καλά στο μικροκλίμα της Αθήνας. Επίσης, έγιναν μεταφυτεύσεις διαφόρων αυτοφυών φυτών από διάφορα σημεία της Ελλάδας, υπό την επίβλεψη του Γάλλου κηποτέχνη Λουδοβίκου Μπαρώ και του βοηθού του το 1846, Φρειδερίκου Σμιθ. Παρ’ ότι στην περιοχή υπάρχει μέχρι σήμερα ο λεγόμενος Βράχος της Αμαλίας, το 1923 ο Κήπος, που συνήθιζαν να περνούν την ώρα τους οι βασιλείς, έγινε δημόσιος και ονομάστηκε «Εθνικός Κήπος».

Η ΑΞΙΑ ΤΟΥ ΚΗΠΟΥ Ο Κήπος διέπεται από τις διατάξεις του Ν. 3028/2002 «Περί αρχαιοτήτων και εν γένει της Πολιτιστικής Κληρονομιάς». Στην Ελλάδα φυτρώνουν πάνω από 7.000 είδη φυτών και δένδρων, εκ των οποίων πολλά είναι ενδημικά, δηλαδή τα συναντάμε μόνο στη χώρα μας. Η αξία του Εθνικού Κήπου και μόνο λόγω του φυσικού πλούτου είναι ανυπολόγιστη. Στην απογραφή του 1981 είχαν καταγραφεί περίπου 7.000 δέντρα, πάνω από 40.000 φυτά, εκ των οποίων 519 είδη και ποικιλίες και 102 αυτοφυή (κουτσουπιές, πικροδάφνες, χαρουπιές κ.ά.).

Υπάρχουν φοινικοειδή γνωστά ως Ουασινγκτόνιες (προς τιμήν του Αμερικανού Προέδρου Τζ. Ουάσινγκτον), οι Καζουαρίνες της Αυστραλίας, οι Κινέζικοι Αείλανθοι, οι Φυτολάκκες, οι Στερκούλιες, ταΓιούκα, οι Κανάριοι Φοίνικες, τα διαφορετικού είδους Κυπαρίσσια (Οριζοντιόκλαδα κι Ορθόκλαδα) κ.ά. Ο Εθνικός Κήπος είναι μία όαση και για τους μικρούς φίλους, καθώς υπάρχει η Παιδική Βιβλιοθήκη και η Παιδική Χαρά, δύο αναγνωστήρια, μία αίθουσα παραμυθιού και μία αίθουσα μουσικής και προβολών. Υπό κανονικές συνθήκες, γίνονται δραστηριότητες ή πράσινες δράσεις για το περιβάλλον, ενώ ο χώρος είναι επισκέψιμος και για παιδιά με ειδικές ανάγκες, φοιτητές, σπουδαστές, μελετητές κ.ά. Όμως κι αυτά χρειάζονται βελτιώσεις.

ΝΟΜΙΚΟ ΚΑΘΕΣΤΩΣ ΤΟΥ ΕΘΝΙΚΟΥ ΚΗΠΟΥ Προσπάθειες για την αναβάθμιση του Εθνικού Κήπου έγιναν πολλές κι από πολλούς δημάρχους, αλλά πολύ λίγες ευοδώθηκαν, γιατί εμπλέκονταν διάφορα υπουργεία και υπηρεσίες κι ο δήμος Αθηναίων. Το δαιδαλώδες τοπίο δημιουργούσε μονίμως προβλήματα, κι έτσι με τον νόμο 3274/2004 πέρασε η αρμοδιότητά του για δωρεάν παραχώρηση κατά 90 χρόνια στον δήμο Αθηναίων και διοικητικά υπάγεται στη Διεύθυνση Πρασίνου και Περιβάλλοντος(Φεβρουάριος 2012).Το καλοκαίρι του 2012 συστήθηκε από την τότε δημοτική αρχή, διαπαραταξιακή επιτροπή για τον Εθνικό Κήπο με γνωμοδοτικό και υποστηρικτικό ρόλο. Την άνοιξη του 2020 πέρασε και τροπολογία για την «αξιοποίησή» του από τη Βουλή. Όμως, πηγές από την αντιπολίτευση κρατούν μικρό καλάθι, γι΄ αυτού του είδους την αξιοποίηση, καθώς, όπως λένε, ανοίγει ο ασκός του Αιόλου για το τι έργο θα παιχτεί στο μέλλον, όταν άτομα όχι πάντα σχετικά με τον δήμο, θα έχουν λόγο στη δημοτική αναπτυξιακή επιχείρηση.

ΔΙΑΜΑΡΤΥΡΙΕΣ Οι επιστήμονες από την Πανελλήνια Ένωση Επαγγελματιών Γεωτεχνικών κι Επιχειρήσεων Πρασίνου (ΠΕΕΓΕΠ) είχαν κρούσει ήδη με επιστολή τους το 2018 τον κώδωνα του κινδύνου για το θέμα του ηλεκτροφωτισμού και τις επιπτώσεις που θα έχει στο ζωικό κεφάλαιο του κήπου, και είχαν καταθέσει σχετικές προτάσεις. Ας μην ξεχνάμε ότι ο Εθνικός Κήπος, ο οποίος ανοίγει καθημερινά από την Ανατολή έως τη Δύση του Ηλίου, είναι ένα φιλόξενο καταφύγιο για είδη ζωικά, πουλιών κι εντόμων, που τον επισκέπτονται και τον χρησιμοποιούν ως μόνιμο σπίτι τους ή ως προσωρινό κατάλυμα.

ΕΘΝΙΚΟΣ ΚΗΠΟΣ – ΜΗΤΡΟΠΟΛΙΤΙΚΟ ΠΑΡΚΟΗ υπουργός Πολιτισμού Λίνα Μενδώνη στις 16/3/2020στη Βουλή απαντώντας στη βουλευτή του ΜέΡΑ25, Αγγελική Αδαμοπούλου, υποστήριξε πως με το άρθρο 100 του ν. 4674/2020 (Α’53) συστάθηκε ανώνυμη εταιρεία ΟΤΑ με την επωνυμία «Εθνικός Κήπος, Μητροπολιτικό Πράσινο Α.Ε.», με έδρα τον δήμο Αθηναίων, που αποτελεί και τον μοναδικό μέτοχο αυτής (...), η οποία λειτουργεί για το δημόσιο συμφέρον αλλά σύμφωνα με τους κανόνες της ιδιωτικής οικονομίας. Το Διοικητικό Συμβούλιο της εταιρείας είναι ενδεκαμελές με πρόεδρο τον δήμαρχο Αθηναίων.

Ο Κήπος ως Ιστορικό - Αρχαιολογικό μνημείο

Ο Εθνικός Κήπος χαρακτηρίζεται ως Ιστορικό Μνημείο, διότι περιλαμβάνει διάφορα κτίσματα και αρχαιολογικά ή νεότερα ευρήματα: εντυπωσιακό μωσαϊκό ρωμαϊκής έπαυλης, διάσπαρτα μαρμάρινα αρχιτεκτονικά μέλη, ένα ηλιακό ρολόι, προτομές τωνΑριστ. Βαλαωρίτη, Ι. Εϋνάρδου, Ι. Καποδίστρια, Ζαν Μωρεάς, Δ. Σολωμού, Σπ. Σαμαρά. Εξάλλου, υπάρχουν και διάφορα άλλα κτίσματα, όπως η Παιδική Βιβλιοθήκη, που πραγματοποιεί εκδηλώσεις, το Κτήριο της Βοτανολογικής Συλλογής κ.ά.

Ωστόσο, η έγκριση μελετών και εργασιών εντός του Κήπου αποτελούν αρμοδιότητα της Εφορείας Αρχαιοτήτων Πόλης Αθηνών και της Υπηρεσίας Νεωτέρων Μνημείων Αττικής του υπουργείου Πολιτισμού και Αθλητισμού, οι οποίες ασκούν τον έλεγχο των εργασιών που εκτελούνται στον Κήπο κι εισηγούνται στα αρμόδια γνωμοδοτικά Συμβούλια σχετικά με την αποδοχή ή μη, ακολουθώντας το πλαίσιο των διατάξεων του Ν. 3028/2002, των σχετικών μελετών του Δήμου Αθηναίων.

Όμως, ενώ το υπουργείο Πολιτισμού είναι αρμόδιο για το πλέγμα προστασίας αρχαίων και νεότερων μνημείων (βεβαίως δεν θέλουμε να σκεφτόμαστε ότι θα δούμε ανάλογα έργα με αυτά της Ακρόπολης), καθώς και περιοχών χαρακτηρισμένων ως αρχαιολογικών χώρων και ιστορικών τόπων, το ζωικό κεφάλαιο του Εθνικού Κήπου μοιάζει να είναι θεσμικά στον αέρα, παρόλο που ο δήμος Αθηναίων υπέγραψε στις 26 Νοεμβρίου 2020 μνημόνιο συνεργασίας με το Οικονομικό Πανεπιστήμιο Αθηνών μεταξύ άλλων και για θέματα Περιβάλλοντος.

ΖΩΟΠΤΗΝΟΛΟΓΙΚΗ ΣΥΛΛΟΓΗ Στον Βοτανικό Κήπο υπάρχει η Ζωοπτηνολογική Συλλογή, όπου φιλοξενούνται οικόσιτα ζώα και πουλιά, όπως πάπιες, χήνες, κότες, φασιανός, κύκνος, παπαγαλάκια, περιστέρια, παγώνια, αίγαγροι, υπάρχουν ερπετά όπως νεροχελώνες αλλά ακόμη και κυπρίνοι. Όμως, ενώ φαινομενικά πρόκειται απλώς για οικόσιτα ζώα, φαίνεται να υπάρχουν κι άλλα πουλιά ή έντομα, που δεν έχουν επαρκώς μελετηθεί γιατί είναι μετακινούμενα. Θεωρητικά έχουν την υψηλή εποπτεία του ζωικού κεφαλαίου και τα συναρμόδια υπουργεία Αγροτικής Ανάπτυξης και Περιβάλλοντος για την πανίδα, παρ’ ότι υπάρχει αρμοδιότητα Αστικής Πανίδας στον δήμο Αθηναίων. Όμως, κάποιοι θεωρούν, πως δεν αρκούν όλα αυτά αλλά χρειάζεται εμπλουτισμός της πανίδας.

Το θέμα της διαχείρισης του Εθνικού Κήπου και του Λόφου του Φιλοπάππου, που ανήκουν σε ενιαίο καθεστώς έφερε η βουλευτής του ΜέΡΑ25, Αγγελική Αδαμοπούλου, ζητώντας διευκρινίσεις για το καθεστώς λειτουργίας, μετά την τροπολογία και αν παραδίδεται άνευ όρων σε ανώνυμη εταιρία με τίτλο: «Εθνικός Κήπος – Μητροπολιτικό Πράσινο ΑΕ». Η υπουργός Πολιτισμού Λίνα Μενδώνη υποστήριξε ότι τα άρθρα 100-104 του ν. 4674/2020 (Α' 53) ουδεμία αλλαγή επιφέρουν στον δημόσιο και προστατευόμενο από ειδικές διατάξεις χαρακτήρα των διαχειριζομένων εκτάσεων του Εθνικού Κήπου, επισημαίνοντας πως πρόκειται γι’ αλλαγές πρακτικής χρησιμότητας που αποδίδουν τη διαχείριση σε ένα πιο ευέλικτο σχήμα. Υποστήριξε πως ρητά αναφέρεται ότι αποτελεί δημοτική επιχείρηση του Δήμο Αθηναίων κι οι μετοχέςείναι αμεταβίβαστες εις το διηνεκές.

Η κα Αδαμοπούλου έκρουσε τον κώδωνα του κινδύνου ότι πηγή εσόδων της εταιρίας θα αποτελέσει και η «εκμίσθωση των χώρων που διαχειρίζεται», δηλαδή του Εθνικού κήπου και του Λόφου Φιλοπάππου, για την πραγματοποίηση εκδηλώσεων διαφόρων σκοπών. Επεσήμανε, δε, ότι δεν επιτρέπεται κατά το άρθρο 24 του Συντάγματος, η μεταβολή της χρήσης ή του προορισμού εντός σχεδίου πόλεων κοινόχρηστων εκτάσεων, οι οποίες καλύπτονται από βλάστηση, που έχει δημιουργηθεί τεχνητώς ή φυσικώς (πάρκα ή άλση). Εξήγησε πως αυτός ο παράγοντας μπορεί ν’ αλλάξει μόνο, αν πρόκειται για κατ’ εξαίρεση διάνοιξη δημόσιων οδών. Επίσης, ότι τα μνημεία δεν παύουν να αποτελούν πολιτιστικά αγαθά, αποκτήματα της παγκόσμιας κι εθνικής πολιτιστικής μας κληρονομιάς. Ως τέτοια προστατεύονται από το άρθρο 24 του Συντάγματος, το οποίο επιβάλλει τη λήψη θετικών μέτρων προστασίας τους και την αποφυγή πράξεων που οδηγούν στην αλλοίωση, υποβάθμιση ή επιδείνωση του πολιτιστικού περιβάλλοντος (Ολομέλεια ΣτΕ 1528/2003, 123/2007 κ.ά).

Κοντός ψαλμός αλληλούια, αν η ιδιωτική εκμετάλλευση θα επιφέρει αλλοίωση, επιδείνωση ή υποβάθμιση της ιστορικότητας ή του πλούσιου φυσικού κάλλους του τόπου και των όρων διαβίωσης των κατοίκων. Όμως, μία ευκαιρία για γενναία αναβάθμιση του Εθνικού Κήπου, στη βάση των κανόνων, που τον διέπουν, δυστυχώς γι’ άλλη μία φορά μοιάζει να χάνεται. Κι από τη μία η μιζέρια κι η έλλειψη πόρων, από την άλλη οι επιφυλάξεις για τυχόν εμπλοκή ιδιωτών, όχι πάντα με αγαθές προθέσεις, αφήνει παράθυρα ανοιχτά, για το αν και κατά πόσο ο Εθνικός Κήπος θα παραμείνει ένας ανοιχτός χώρος, ένας παράδεισος για πουλιά και ζώα μέσα στο κέντρο της Αθήνας ή απλά μία κλειστή δομή, την οποία θα επισκέπτονται, όχι όσοι θέλουν αλλά όσοι μπορούν στο εγγύς μέλλον.