Εθνικό Θέατρο: Χθες και σήμερα

Πώς αλλάζουν οι καιροί!... Κάποτε, στην παλιά καλή εποχή, ο χώρος του Εθνικού Θεάτρου, στην οδό Αγίου Κωνσταντίνου, πιο κάτω από την Πλατεία Ομονοίας και απέναντι από τον Ναό του Αγίου Κωνσταντίνου, ήταν υπέρτατος ναός της τέχνης. Φωταγωγημένος, λαμπρός, σεβαστός, να προσέρχονται για να παρακολουθήσουν παραστάσεις, βασιλείς, πρόεδροι δημοκρατίας, πρωθυπουργοί, σπουδαίες προσωπικότητες αλλά και απλοί πολίτες…
Σήμερα παρουσιάζει μια τελείως διαφορετική εικόνα. Την νύχτα είναι χώρος απλησίαστος… Υποβαθμισμένη η γύρω περιοχή, οι ανακαινισμένοι τοίχοι του κτιρίου από την πλευρά της οδού Μενάνδρου μεταβάλλονται σε υπαίθρια ουρητήρια και στέκι αλλοδαπών διακινητών λαθραίων τσιγάρων και ναρκωτικών, κομμάτι κι αυτό του επίσης υποβαθμισμένου παλιού ιστορικού κέντρου της Αθήνας…
Όχι, δεν είναι εγκαταλελειμμένο, τουναντίον θα έλεγα, προσπαθεί να αναβιώσει την παλιά λάμψη του, την προσφορά του στον πολιτισμό της πατρίδας μας, εξακολουθώντας να προσφέρει στους μίζερους καιρούς και τα πέτρινα χρόνια που βιώνουμε, εκεί που έβαλαν την σφραγίδα τους μεγάλες θεατρικές μορφές για να παραστήσουν έργα αρχαίων και σύγχρονων μεγάλων συγγραφέων.

Το θέατρο της Αγίου Κωνσταντίνου χτίστηκε σε οικόπεδο που παραχώρησε ο αυλάρχης Νικόλαος Θων και ο βασιλιάς Γεώργιος, χρησιμοποιώντας μια γενναία δωρεά 10 χιλιάδων λιρών Αγγλίας του ομογενή Χιώτη εμπόρου Ευστρατίου Ράλλη, θεμελιώνει το κτίριο σε σχέδια του αυστριακού αρχιτέκτονα Ernst Ziller το 1891. Το κτίριο, ευρωπαϊκών προδιαγραφών, ετοιμάστηκε το 1901, διορίστηκε ο πρώτος διευθυντής Άγγελος Βλάχος, που κάλεσε τον συγγραφέα Ηλία Καπετανάκη να βοηθήσει και τον μεγάλο ηθοποιό Παντόπουλο να συγκροτήσει θίασο.
Τα πολλά εμπόδια οδηγούν σε παραίτηση τον Βλάχο και αναλαμβάνει ο Θων με συσκέψεις στην βίλα του στους Αμπελοκήπους για την οικονομική και καλλιτεχνική στήριξη. Τελικά, στις 24-11-1901 το Βασιλικό Θέατρο ανοίγει τις πύλες στο κοινό με το μονόπρακτο έργο του Βερναρδάκη («Μαρία Δοξαπατρή») και δύο μονόπρακτες κωμωδίες των Κορομηλά («Θάνατος του Περικλή») και Άννινου («Ζητείται Υπηρέτης»). Τότε, στην «Νέα Σκηνή», έπαιζαν ο ηθοποιός Μήτσος Μουράτης (αργότερα το άλλαξε και έγινε Μυράτ) και «…η Κυβέλη Ανδριανού, η τόσον εύελπις καλλιτέχνις, ηρραβωνίσθησαν επί της σκηνής!..», όπως έγραψε ο Τύπος. Η Κυβέλη μόλις είχε κλείσει τα 14…
Δύο χρόνια μετά, στις 6-11-1903, στο Βασιλικό θέατρο θα ξεσπάσουν αιματηρά επεισόδια, στα «Ορεστειακά», που θα διαρκέσουν τρεις ημέρες, λόγω της μετάφρασης της τριλογίας «Ορέστειας» στην δημοτική από τον Γεώργιο Σωτηριάδη, που εξόργισε τους καθαρευουσιάνους. Κύριος υποκινητής των επεισοδίων αυτών ήταν ο καθηγητής Γλωσσολογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών, Γεώργιος Μιστριώτης, φανατικός υπέρμαχος της αρχαΐζουσας γλώσσας, ο οποίος ξεσήκωσε φοιτητές και προσκείμενες εφημερίδες, ώστε να συμμετάσχει και ο αθηναϊκός λαός σε συλλαλητήρια.
Επειδή όμως τότε η κυβέρνηση Δ. Ράλλη δεν απεδέχθη το αίτημα του Γ. Μιστριώτη που πρέσβευε οι παραστάσεις των αρχαίων δραμάτων να γίνεται στη γλώσσα που γράφτηκαν ακολούθησαν συμπλοκές. Το δε βράδυ της 8ης Νοεμβρίου διατάχθηκε ο στρατός να επιβάλει την τάξη. Κατά τις συμπλοκές που ακολούθησαν στην διάλυση των διαδηλωτών κάποιοι στρατιώτες, από φόβο προσβολής τους, πυροβόλησαν κατά του πλήθους με συνέπεια να φονευτούν δύο πολίτες και να τραυματιστούν επτά. Μετά από το γεγονός αυτό οι διαδηλωτές διαλύθηκαν, οι οχλαγωγίες σταμάτησαν και η αναταραχή τερματίσθηκε, ακριβώς λόγω της σθεναρής στάσης της κυβέρνησης να καλέσει τον στρατό να επέμβει.

Η παρακμή

Το 1908 το Βασιλικό Θέατρο διακόπτει την λειτουργία του. Τα αίτια της παρακμής του συνοψίζονται από τον θεατρολόγο Θόδωρο Γραμματά στα εξής:

• Το περιορισμένο ρεπερτόριο των παραστάσεών του: ελληνικές αρχαίες τραγωδίες, βυζαντινά δράματα («Βελισάριος» του Πολύβιου Δημητρακόπουλου, «Νικηφόρος Φωκάς» του Δημήτριου Βερναρδάκη) και φάρσες και δράματα του γερμανικού βορειοευρωπαϊκού θεάτρου («Νόρα» του Ίψεν, «Το στοιχειό του πύργου» του Γκριλπάτσερ), γαλλικά μπουλβάρ και δράματα («Ο αρχισιδηρουργός» του Ονέ) και σαιξπηρικά έργα («Η δωδεκάτη νύχτα», «Οθέλλος»). Δηλαδή, ήταν ή αγνώστων θεατρικών συγγραφέων για το κοινό ή δυσνόητων λόγω έλλειψης κατάλληλης θεατρικής παιδείας ή και αφελή και κοινότυπα, πιο πολύ γνωστά από άλλους ιδιωτικούς θιάσους.
• Ανέβαιναν αντιθεατρικά έργα Ελλήνων συγγραφέων που ανήκαν σε ξεπερασμένες θεατρικές μορφές του 19ου αι. (π.χ. «Η επιστροφή του Ασώτου» του Αριστομένη Προβελέγγιου), που άφηναν αδιάφορο το αστικό κοινό της Αθήνας.
• Ο θεατρικός χώρος ήταν ακατάλληλος: αποκεντρωμένο από το Σύνταγμα και την Ομόνοια, δημιουργούσε πρόβλημα στις μετακινήσεις των θεατών με επιπλέον κόστος.
• Μια μικρή κατηγορία θεατών μπορούσε να παρακολουθήσει, αφού κατά κανόνα παρακολουθούσε η βασιλική οικογένεια και οι αυλικοί.
• Η στέγη του δεν ήταν κινητή, κι έτσι οι παραστάσεις περιορίζονταν μόνο τον χειμώνα (1η Νοεμβρίου-23 Απριλίου) και όχι το καλοκαίρι.
• Η θεατρική κριτική, ιδιαίτερα αυστηρή και όχι ανιδιοτελής, αφού προερχόταν από θεατρικούς συγγραφείς και μεταφραστές που ήθελαν τα δικά τους έργα να παίζονται στην σκηνή του Βασιλικού Θεάτρου.
• Η κακή διοίκησή του που ξεκίνησε από τον Άγγελο Βλάχο και συνεχίστηκε από τον Νικόλαο Θων, αλλά και τον διάδοχο του Οικονόμου, τον Χριστόφορο Ταβουλάρη.

Η ανανέωση

Το 1930 ο τότε υπουργός Παιδείας Γεώργιος Παπανδρέου υπογράφει Διάταγμα ιδρύσεως του «Εθνικού Θεάτρου».
Το 1932, ύστερα από πολλές περιπέτειες και αναβολές, το θέατρο πρόκειται να ανοίξει τις πύλες του. Το 15μελές Διοικητικό Συμβούλιο στην πρώτη του συνεδρίαση, υπό την προεδρία του Γ. Παπανδρέου, εψήφισε πρόεδρο τον Νικόλαο Λάσκαρη, αντιπρόεδρο τον Γρηγόριο Ξενόπουλο, γραμματέα τον Άριστο Καμπάνη, με διευθυντή τον Ιωάννη Γρυπάρη και σκηνοθέτη τον Φώτο Πολίτη. Τα εγκαίνια του θεάτρου έγιναν στις 19-3-1932 με τον «Αγαμέμνονα» του Αισχύλου.
Στα χρόνια που ακολούθησαν υπήρξαν καταπληκτικές παραστάσεις αρχαίων τραγωδιών των Σοφοκλή, Ευριπίδη, Αισχύλου, έργα διαπρεπών συγγραφέων όπως Σαίξπηρ, Θερβάντες, Λόρκα, Πιραντέλο, Ξενόπουλου, Ρώμα, πρώτη εμφάνιση της Μαρίας Κάλας το 1941, έπαιξαν μεγάλοι ηθοποιοί όπως: Μαρίκα Κοτοπούλη, Κυβέλη, Ελένη Παπαδάκη, Αιμίλιος Βεάκης, Κατίνα Παξινού, Αλέξης Μινωτής, Γιώργος Παπάς, Δημήτρης Χορν, και οι: Κωτσόπουλος, Συνοδυνού, Μερκούρη, Αρώνη, Μανωλίδου, Νέζερ, Τζόγιας, Κατσέλη, Καρέζη, Κούρκουλος, με εκπληκτικούς σκηνοθέτες όπως οι Ροντήρης, Καραντινός, Σολωμός, Κουν, σε μουσικές των Καλομοίρη, Χατζηδάκη, Θεοδωράκη…
Τα εγκαίνια του Εθνικού Θεάτρου έγιναν στις 19-3-1932 με εναρκτήριο έργο τον «Αγαμέμνονα» του Αισχύλου σε μετάφραση Γρυπάρη. Επειδή όμως ο «Αγαμέμνων» δεν μπορούσε να καλύψει τα χρονικά όρια μιας παραστάσεως, αποφασίστηκε να παίξει και ένα συμπλήρωμα που ανέλαβε να γράψει ο Ξενόπουλος και το έκανε με μεγάλη επιτυχία, γράφοντας κατά παραγγελία, την κωμωδία «Ο Θείος Όνειρος», τοποθετημένη στην αρχαία Αθήνα του Περικλή και του Φειδία. Το έργο γνώρισε μεγάλη επιτυχία με ερμηνευτές τους τρεις Νίκους, Παρασκευά, Παπαγεωργίου, Δενδραμή, και τους Νέζερ, Αλίκη και Σαπφώ Αλκαίου.
Το Εθνικό Θέατρο περιλαμβάνει την Κεντρική Σκηνή –που ανεβάζει έργα κυρίως κλασικού ρεπερτορίου–, την Νέα Σκηνή και την Πειραματική Σκηνή. Από το 1991 λειτουργεί επίσης η σκηνή «Κοτοπούλη» στο Θέατρο Κοτοπούλη-Ρεξ και από το 1995 το παιδικό στέκι (σκηνή «Κατίνα Παξινού»).
Το Εθνικό Θέατρο διοικείται από επταμελές διοικητικό συμβούλιο και από τον καλλιτεχνικό διευθυντή του. Υπό την εποπτεία του τελευταίου λειτουργεί η Δραματική Σχολή του, που στεγάζεται στην οδό Πειραιώς.
Το κτίριο υπέστη ποικίλες διασκευές κατά τον 20ό αιώνα, στην διάρκεια του οποίου αφαιρέθηκαν τα έξι αρχαία αγάλματα που υπήρχαν στην στέψη του. Το 1961-1963 επεκτάθηκε, βάσει σχεδίων του αρχιτέκτονα Βασίλειου Δούρου (1904-1981), μέσα στο πνεύμα του Ziller, ενώ πρόσφατα ξεκίνησε μια ακόμη εκτεταμένη ανακαίνισή του.
Το Εθνικό Θέατρο έχει συμβάλει σημαντικά και στην αναβίωση του αρχαίου δράματος ζωντανεύοντας –υπό την καθοδήγηση του Ροντήρη– τα αρχαία θέατρα του Ηρωδείου και της Επιδαύρου και υπογραμμίζοντας την ανάγκη δημιουργίας ενός θεατρικού Φεστιβάλ αφιερωμένου στο αρχαίο δράμα. Πράγματι το 1955 το Εθνικό καθιέρωσε το Φεστιβάλ Επιδαύρου με τις παραστάσεις «Εκάβη», «Οιδίπους Τύραννος» και «Ιππόλυτος».
Τέλος, αποτελεί ένα ζωντανό θεατρικό μουσείο με βιβλιοθήκη, εξαιρετικά πλούσιο φωτογραφικό αρχείο, ηχογραφήσεις, μακέτες, σκηνογραφικά σχέδια και τεράστιο βεστιάριο (20.000 κοστούμια).

Οι διευθυντές του Εθνικού Θεάτρου από το 1932 μέχρι σήμερα, κατά θητεία:

Ιωάννης Γρυπάρης, Γ. Βλάχος, Κώστας Καρθαίος, Κωστής Μπαστιάς, Ν. Γιοκαρίνης, Άγγελος Τερζάκης, Νικόλαος Λάσκαρης, Γεώργιος Θεοτοκάς (I), Δημήτρης Ροντήρης (I), Γεώργιος Θεοτοκάς (II), Δημήτρης Ροντήρης (II), Αιμίλιος Χουρμούζιος, Γεώργιος Θεοτοκάς (III), Ηλίας Βενέζης, Αλέξης Μινωτής (Ι), Ε. Φωτιάδης, Τάσος Αθανασιάδης, Βασίλειος Φράγκος, Αλέξης Μινωτής (II), Αλέξης Σολομός (I), Φάνης Κακριδής (πρόεδρος Δ.Σ.), Κ. Νίτσος, Κ. Πολιτόπουλος (I), Ν. Τζόγιας (πρόεδρος Δ.Σ.), Α. Σολομός (II), Ν. Τζόγιας (πρόεδρος Δ.Σ.), Ν. Τσάτσου, Κ. Πολιτόπουλος (αναπληρωτής διευθυντής), Κ. Πολιτόπουλος (II), Λ. Χρυσικοπούλου (αναπληρώτρια διευθύντρια), Νίκος Κούρκουλος, Γιάννης Χουβαρδάς, Σωτήρης Χατζάκης, Στάθης Λιβαθινός.