Δομήνικος Θεοτοκόπουλος – El Greco

Ο ασυμβίβαστος δημιουργός και υπερασπιστής της ελευθερίας… Ο δικός μας Έλληνας…

Κι όμως, υπάρχει μουσείο Δομήνικου Θεοτοκόπουλου, του γνωστού παγκοσμίως ως «El Greco» («Ο Έλληνας»). Βρίσκεται στο Φόδελε Ηρακλείου Κρήτης και λειτουργεί από το 1998 με έκθεση αντιγράφων έργων του μεγάλου ζωγράφου υπό την εποπτεία του υπουργείου Πολιτισμού. Νωρίτερα, το 1964 χαρακτηρίζεται ως έτος «Γκρέκο» και γίνονται από την πολιτική ηγεσία της εποχής τα αποκαλυπτήρια της προτομής του σπουδαίου ζωγράφου στην πλατεία του Φόδελε, που φιλοτέχνησε και χάρισε ο γλύπτης Θ. Απάρτης. Ακόμη πιο πίσω, στα 1934, οι Ισπανοί εκπρόσωποι του Πανεπιστημίου Βαλλιαδολίδ έφεραν πλάκα με χαραγμένη τη μορφή του ζωγράφου και την αναμνηστική επιγραφή:

«LA FACULTAD DE HISTORIA DE LA UNIVERSITAD DE VALLADOLID ALMA EN EL CORAZON DE KASTILLIA OFRENDA A FODELE ESTA PIEDRA ARRANCADA DE TOLEDO EN MEMORIA DELA GLORIA INMORTAL DE DOMENIKOS THEOTOKOPOULOS JULIO 1934»

«Η ΣΧΟΛΗ ΤΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΤΟΥ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟΥ ΤΟΥ ΒΑΛΙΑΔΟΛΙΔ ΠΑΛΜΟΣ ΜΕΣΑ ΣΤΗΝ ΚΑΡΔΙΑ ΤΗΣ ΚΑΣΤΙΛΛΗΣ ΠΡΟΣΦΕΡΕΙ ΣΤΟ ΦΟΔΕΛΕ ΤΗΝ ΠΕΤΡΑ ΑΥΤΗ ΒΓΑΛΜΕΝΗ ΑΠΟ ΤΟΝ ΒΡΑΧΟ ΤΟΥ ΤΟΛΕΔΟ ΣΤΗ ΜΝΗΜΗ ΤΗΣ ΑΘΑΝΑΤΗΣ ΔΟΞΑΣ ΤΟΥ ΔΟΜΗΝΙΚΟΥ ΘΕΟΤΟΚΟΠΟΥΛΟΥ ΙΟΥΛΙΟΣ 1934»

Η διαδρομή του

Συνήθως, αναφέρεται ότι γεννήθηκε στον Χάνδακα, το 1541, από εύπορους γονείς, αν και όπως ήδη αναφέραμε οι ντόπιοι μιλούν για το Φόδελε, ερίζοντας για την καταγωγή του.
Από το Ιστορικό Μουσείο Κρήτης έχουμε το περιληπτικό χρονολόγιο της ζωής του:

• 1541: Γεννιέται στον Χάνδακα της Κρήτης (σημερινό Ηράκλειο) ο Δομήνικος, ο δευτερότοκος γιος του Γεωργίου Θεοτοκόπουλου, ευκατάστατου και ευυπόληπτου αστού.
• 1563: Σε έγγραφο της Ενετικής Διοίκησης της Candia o ζωγράφος Δομήνικος Θεοτοκόπουλος αποκαλείται «maestro».
• 1566: Ο Δομήνικος Θεοτοκόπουλος υπογράφει ως μάρτυρας σε έγγραφο συμβολαιογράφου του Χάνδακα ως «μαΐστρο Μένεγος Θεοτοκόπουλος σγουράφος». Ζητά άδεια από τις Βενετικές αρχές να δημοπρατήσει μια εικόνα με την αναπαράσταση του «Πάθους του Χριστού». Η εικόνα εκτιμάται σε ογδόντα και πωλείται έναντι εβδομήντα δουκάτων, ποσού πολύ υψηλού για την εποχή.
• 1567/8: Ο Δομήνικος αναχωρεί για τη Βενετία. Η παρουσία του είναι βεβαιωμένη στην πρωτεύουσα της Γαληνοτάτης τον Αύγουστο του 1568, όπου και μαθητεύει στο εργαστήριο του ονομαστού ζωγράφου Τισιανού (Tiziano).
• 1570: Πιθανότατα με προτροπή του Τισιανού, ο Δομήνικος αναχωρεί για τη Ρώμη, όπου συνδέεται με τους μαικήνες Farnese και διαμένει στο palazzo της οικογένειας αυτής. Συνδέεται με ουμανιστές λογίους αλλά και με πολλούς ζωγράφους που εργάζονται εκείνη την εποχή στη Ρώμη, όπως ο Μιχαήλ Άγγελος και ο Ραφαήλ.
• 1572: Ο Dominico Greco εγγράφεται στη συντεχνία των ζωγράφων της Ρώμης την Accademia di San Luca, ως «pictor a cartibus» και ανοίγει δικό του ζωγραφικό εργαστήριο.
• 1574: Ο Δομήνικος δέχεται στο εργαστήριό του τον ζωγράφο Francesco Prevoste (π. 1528-1607), που θα συνεχίσει να εργάζεται μαζί του μέχρι το τέλος της ζωής του.
• 1576: Ο Δομήνικος αναχωρεί για την Ισπανία, ίσως μέσω διασυνδέσεων της αυλής των Farnese.
• 1577: Ο Δομήνικος εγκαθίσταται στο Τολέδο, όπου μέχρι το τέλος της ζωής του δέχεται παραγγελίες για φιλοτέχνηση έργων που προορίζονται για εκκλησίες και ιδρύματα της πόλης και της περιοχής της.
• 1578: Γεννιέται ο γιος του Δομήνικου, Jorge Manuel. Ο Δομήνικος δεν θα παντρευτεί ποτέ τη μητέρα του παιδιού του, Jeronima de las Cuevas.
• 1580: Στις 25 Απριλίου ο βασιλιάς της Ισπανίας Φίλιππος Β΄ δίνει εντολή να χορηγηθεί στον Ελ Γκρέκο ένα χρηματικό ποσό, προκειμένου να προχωρήσει στην εκτέλεση του έργου «Το μαρτύριο του Αγίου Μαυρικίου και της θηβαϊκής λεγεώνας».
• 1588: Ολοκληρώνεται «Η Ταφή του Κόμη Οργκάθ» στον ναό του Santo Tome στο Τολέδο.
• 1597: Ο Δομήνικος υπογράφει συμβόλαιο για την εικονογράφηση του παρεκκλησίου του San Jose στο Τολέδo, απ’ όπου «Ο Άγιος Μαρτίνος και ο φτωχός».
• 1603: Ο Jorge Manuel μνημονεύεται στο εξής ως συνεργάτης του πατέρα του και ως ζωγράφος και ο ίδιος. Ο Luis Tristan de Escamilla, φίλος του Jorge Manuel, εργάζεται ως μαθητευόμενος στο εργαστήριο του Δομηνίκου και θα αποβεί ο συνεχιστής της τέχνης του Greco στην Ισπανία.
• 1606: Ο Δομήνικος αρνείται να καταβάλει φόρους, επειδή θεωρεί ότι ο ζωγράφος είναι ελεύθερος επαγγελματίας. Υπήρξε ο πρώτος καλλιτέχνης που πέτυχε να εξαιρεθεί της καταβολής φόρων στην Ισπανία.
• 1612-14: Ο Δομήνικος ζωγραφίζει την «Προσκύνηση των Μάγων», που προοριζόταν για τον οικογενειακό του τάφο στην εκκλησία του Santo Domingo el Antiguo, στο Τολέδο.
• 1614: O Δομήνικος πεθαίνει σε ηλικία 73 ετών. Στην απογραφή των ευρισκόμενων στο εργαστήριό του, την οποία συνέταξε ο γιος του, αναφέρονται τρεις πάγκοι εργασίας, εκατόν σαράντα τρεις πίνακες, δεκαπέντε προπλάσματα από γύψο, τριάντα προπλάσματα από πηλό και κερί, είκοσι επτά ελληνικά βιβλία, εξήντα επτά ιταλικά βιβλία, δεκαεπτά ισπανικά βιβλία, δεκαεννιά βιβλία αρχιτεκτονικής, εκατόν πενήντα σχέδια, τριάντα προσχέδια και διακόσιες χαλκογραφίες.

Ο Γκρέκο και η Ιερά Εξέταση

Ο Γκρέκο σίγουρα δεν ζωγράφισε μόνο θρησκευτικούς πίνακες, καθώς πέρασε από τον μανιερισμό της Αναγέννησης και τον κλασικισμό της Αρχαίας Ελλάδας στη Βυζαντινή τέχνη και στον ευρωπαϊκό εξπρεσιονισμό. Όμως έζησε την περίοδο του Μεσαίωνα, όπου οι ιεροεξεταστές είχαν την εξουσία ζωής και θανάτου.
Το 2013 κυκλοφόρησε το βιβλίο του Γερμανού συγγραφέα Στέφαν Άντρες «Ο Γκρέκο ζωγραφίζει τον Μεγάλο Ιεροεξεταστή» σε μετάφραση Χ.Ε. Μαραβέλια, από τις εκδόσεις The Athens Review of Books, όπου αναπαριστά τις συνθήκες δημιουργίας του πορτρέτου του Μεγάλου Ιεροεξεταστή από τον Δομήνικο Θεοτοκόπουλο. Γράφτηκε με πυρετώδεις ρυθμούς το 1935, εμπνευσμένη από την εικόνα του πίνακα –ο οποίος εκτίθεται στο Μητροπολιτικό Μουσείο της Νέας Υόρκης– σε κάποιο θρησκευτικό περιοδικό και πρωτοκυκλοφόρησε το 1936..

«“Ξέρετε, είναι μάταιο να σκοτώνουμε τους ιεροεξεταστές. Αυτό που μπορούμε να κάνουμε είναι να αποτυπώσουμε την όψη αυτών των ατιμαστών του Χριστού”. Πίσω από το καβαλέτο του ο Ντομένικος Θεοτοκόπουλος παρατηρεί το πρόσωπο του Μεγάλου Ιεροεξεταστή Νίνιο ντε Γκεβάρα προτού σύρει τις πρώτες γραμμές στην προσωπογραφία που του παραγγέλθηκε. Ο φοβερός καρδινάλιος, υπεύθυνος για εκατοντάδες θανάτους “αιρετικών”, διαβάζει σιωπηλός. Είναι ντυμένος τα βιολετί μάλλινα ράσα της Σαρακοστής των Χριστουγέννων. Στο στυφό κροκοκίτρινο πρόσωπό του δύο ουρανί μάτια κινούνται πίσω από ένα ζευγάρι στρογγυλά γυαλιά με σκούρο σκελετό. Στην πλατεία της Μητρόπολης της Σεβίλλης ακούγονται πατημασιές αλόγου. Καθώς ο ήλιος πέφτει, η μακριά πομπή των δομινικανών μοναχών, των μετανοημένων και των πελιδνών αιρετικών, η τρομερή πομπή της Ιεράς Εξέτασης ετοιμάζεται να ξεκινήσει», σημειώνει ο συγγραφέας.

Βεβαίως, έχουν γραφτεί πολλά βιβλία και έχουν γυριστεί πολλά ντοκιμαντέρ-αφιερώματα για τη ζωή και το έργο του Δομήνικου Θεοτοκόπουλου, ενώ τα έργα του βρίσκονται σε διάφορα μουσεία και πολλές ιδιωτικές συλλογές. Στην Ελλάδα υπάρχουν έξι έργα του Θεοτοκόπουλου: «Ο Άγιος Λουκάς ζωγραφίζει την Παναγία» και «Η Προσκύνηση των Μάγων» (Μουσείο Μπενάκη), «Στέψη της Θεοτόκου» και «Η Συναυλία των Αγγέλων» (Εθνική Πινακοθήκη), «Βάπτιση του Χριστού» και «Άποψη του Όρους και της Μονής Σινά» (Ιστορικό Μουσείο Κρήτης). Οπότε, μπορούμε και στη χώρα μας να θαυμάσουμε κάποια από τα έργα του σπουδαίου αυτού ζωγράφου, που ξεκίνησε από την Κρήτη για να κατακτήσει τον κόσμο ολόκληρο και για πάντα. Αυτός είναι, ήταν και θα είναι ο «El Greco», o δικός μας Έλληνας…