Ασπασία: «Βασίλισσα χωρίς στέμμα»

Έτσι την αποκάλεσαν οι μετέπειτα θαυμαστές της. Και όχι άδικα. Συνήθως λέμε πως πίσω από κάθε επιτυχημένο άνδρα βρίσκεται μια πανέξυπνη γυναίκα. Και στην περίπτωση του Περικλή του Αθηναίου ισχύει. Διότι η Ασπασία έπαιξε σημαντικό ρόλο στην ζωή του και στην διακυβέρνησή του. Είναι από εκείνες τις γυναικείες προσωπικότητες που διαδραμάτισαν βαρύνοντα ρόλο στα τότε τεκταινόμενα της πόλης των Αθηνών του 5ου αιώνα π.Χ.

Κατά τον ιστορικό Αλέξανδρο Λαγκαδά, «η Ασπασία γεννήθηκε το 475 π.Χ. –άλλες πηγές αναφέρουν ότι γεννήθηκε το 470 π.Χ.– στην Μίλητο και σπούδασε στον τόπο της, στην περίφημη σχολή εταιρών. Εκεί διδάχθηκε μουσική, χορό, τραγούδι, ρητορική, ιστορία κ.λπ., και κυρίως “τα ερωτικά”. Τελείωσε τις σπουδές της με άριστα και επειδή ήταν εξαιρετικά εντυπωσιακή στις εξετάσεις της, που πολλοί παρακολούθησαν, πλούσιοι νέοι της Μιλήτου κύκλωσαν, το ίδιο βράδυ, το σπίτι της Ασπασίας ζητώντας την και προσφέροντάς της μεγάλα ποσά για να την αποκτήσουν, έστω και για μία ημέρα. Ήταν τότε που ο πατέρας της τους έδιωξε λέγοντας: “Αφήστε μας ήσυχους. Μόλις σήμερα η κόρη μου πήρε το δίπλωμά της”. Εκεί στην Μίλητο, η Ασπασία έζησε ως εταίρα για λίγα χρόνια. Μετά ήλθε στην Αθήνα».

Καταγόταν από εύπορη οικογένεια, ωστόσο ελάχιστα είναι γνωστά για αυτήν. Γνωρίζουμε ότι πατέρας της ήταν ο Αξίοχος. Σύμφωνα με την Εγκυκλοπαίδεια Μείζονος Ελληνισμού, «η μεγαλύτερη αδερφή της είχε πιθανότατα παντρευτεί τον Αλκιβιάδη τον πρεσβύτερο (παππού του γνωστού Αλκιβιάδη), που ενδέχεται να είχε καταφύγει στην Μίλητο μετά τον οστρακισμό του το 460 π.Χ. Από τις συνθήκες πολιτικής αστάθειας εκείνη την εποχή μπορεί να υπέφερε και ο οίκος του Αξιόχου ώστε, όταν ο Αλκιβιάδης επέστρεψε στην Αθήνα το 450 π.Χ. μετά την λήξη του οστρακισμού του, να τον ακολούθησε και η νεαρή νύφη του για να ζήσει εκεί ως μέτοικος».
Άλλοι υποστηρίζουν ότι όταν βρέθηκε στην Μίλητο ο γνωστός αρχιτέκτονας και πολεοδόμος Ιππόδαμος, η Ασπασία ζήτησε να την πάρει μαζί του στην Αθήνα, στο λίκνο της φιλοσοφίας, όπως και έγινε. Ήταν μόλις 20 ετών όταν νοίκιασε μόνη της σπίτι και ξεκίνησε να διδάσκει φιλοσοφία, μια πράξη πολύ προχωρημένη για τα δεδομένα της εποχής, κάτι που σήκωσε θύελλα αντιδράσεων και κατηγορίες κάθε είδους για την ηθική και προσωπική της ζωή. Σύμφωνα μάλιστα με αμφισβητήσιμες αναφορές των αρχαίων συγγραφέων και ορισμένων σύγχρονων μελετητών, στην Αθήνα η Ασπασία έγινε εταίρα και πιθανώς ιδιοκτήτρια οίκου ανοχής. Οι εταίρες ήταν επαγγελματίες που αναλάμβαναν την ψυχαγωγία ανδρών της ανώτερης τάξης, και ήταν και παλλακίδες τους. Πέρα από την εξωτερική τους ομορφιά, διέφεραν από τις άλλες Αθηναίες στο γεγονός ότι ήταν μορφωμένες (συχνά σε υψηλό επίπεδο, όπως η Ασπασία), ήταν ανεξάρτητες και πλήρωναν φόρους.

Η Ασπασία γνωρίστηκε με τον Περικλή στο εργαστήρι του Φειδία. Οι δύο άντρες μόλις την αντίκρισαν έμειναν άφωνοι με την ομορφιά της και λέγεται ότι και οι δύο την ερωτεύτηκαν, αλλά εκείνη προτίμησε τον Περικλή, παρόλο που εκείνος ήταν παντρεμένος και είχε μάλιστα δύο γιους. Φαίνεται όμως ότι η εκτίμηση του Περικλή προς την Ασπασία είχε ερωτικά ελατήρια, μας λέει ο Πλούταρχος στο έργο του «Βίοι Παράλληλοι - Περικλής»: «Γιατί είχε σύζυγο με ανάλογη ευγενική καταγωγή, παντρεμένη σε πρώτο γάμο με τον Ιππόνικο, από τον οποίο γέννησε τον Καλλία τον πλούσιο· ύστερα απέκτησε με τον Περικλή τον Ξάνθιππο και τον Πάραλο. Και επειδή αργότερα η συμβίωσή τους ήταν προβληματική, την χώρισε συναινετικά και την πάντρεψε με άλλον, κι ο ίδιος πήρε την Ασπασία που την ερωτεύτηκε σφοδρά».
Ο Περικλής βρήκε στο πρόσωπό της έναν πολύτιμο σύμβουλο, καθώς η Ασπασία είχε την αρετή να αντιλαμβάνεται τα πολιτικά πράγματα. Ήταν μάλιστα η πρώτη που αγωνίστηκε για την χειραφέτηση των γυναικών και υπέστη συνέπειες.

Η Ασπασία διατηρούσε ένα σχολείο για τα κορίτσια των πλούσιων οικογενειών και εκεί σύχναζαν μεγάλοι πολιτικοί και φιλόσοφοι, και οι Αθηναίοι έφερναν μαζί τις συζύγους τους για να ακούν τις συζητήσεις της. Έκδηλος ήταν ο θαυμασμός του Σωκράτη στο πρόσωπό της, αλλά και του Πλάτωνα. Το σίγουρο είναι ότι ο ρόλος της Ασπασίας στην πολιτική και κοινωνική ζωή της Αθήνας ήταν πέρα από τον καθιερωμένο ρόλο μιας «πρώτης κυρίας», σε τέτοιο βαθμό που εισέπραξε την μήνη όλων σχεδόν των κωμικών και σατιρικών συγγραφέων της εποχής.
Συγκεκριμένα, στην προσπάθεια παρουσίασης της Ασπασίας ως προαγωγού με απώτερο στόχο την αμαύρωση του ονόματος του Περικλή, θα πρέπει να προσδιορίσουμε την υποτιθέμενη προσαγωγή της Ασπασίας σε δίκη, κατηγορούμενη από τον κωμικό ποιητή Έρμιππο για ασέβεια, αλλά και για το γεγονός ότι δεχόταν στο σπίτι της ελεύθερες γυναίκες για λογαριασμό του Περικλή. Λέγεται δε ότι ο Περικλής υπερασπίστηκε την Ασπασία στο δικαστήριο, χύνοντας δάκρυα και ικετεύοντας τους δικαστές, με αποτέλεσμα την αθώωσή της. Το αν η δίκη αυτή συνέβη πραγματικά αποτελεί σημείο διαφωνίας ανάμεσα στους μελετητές.

Η Ασπασία πάντως και ο Περικλής είχαν αγαπηθεί πολύ, ωστόσο δεν παντρεύτηκαν ποτέ, γιατί πολύ απλά δεν μπορούσαν, καθώς εκείνη ήταν μέτοικος, όπως ήδη αναφέραμε, κάτι που σκόνταφτε στον νόμο που ο ίδιος ο Περικλής είχε φέρει. Απέκτησαν μαζί έναν γιο, τον Περικλή τον νεότερο, έναν από τους νικητές στρατηγούς στην ναυμαχία των Αργινουσών το 406 π.Χ.

Το 429 π.Χ., η Αθήνα δοκιμαζόταν από τον λοιμό. Ο Περικλής, που είδε να χάνονται μπροστά στα μάτια του η αδελφή του και οι δύο μεγαλύτεροι γιοι του, έπεσε σε κατάθλιψη και λίγο αργότερα την ίδια χρονιά πέθανε και ο ίδιος από τον λοιμό. Μετά τον θάνατο του Περικλή λέγεται ότι η Ασπασία συνδέθηκε με τον δημαγωγό Λυσικλή, μέχρι τον θάνατο και του τελευταίου το 428 π.Χ. Ίσως μάλιστα να έγινε και νόμιμη σύζυγός του, δεδομένου ότι στα χρόνια περίπου αυτά ανεστάλη προσωρινά η ισχύς του σχετικού νόμου του Περικλή. Από τον Λυσικλή λέγεται επίσης ότι απέκτησε και έναν γιο, τον Ποριστή. Κατά τον Αισχίνη, η ανάδειξη του Λυσικλή σε πρώτο άνδρα των Αθηνών οφείλεται στην σχέση του με την Ασπασία.
Για τον θάνατο της Ασπασίας δεν γνωρίζουμε πολλά, απλά ξέρουμε ότι δεν ζούσε όταν ο Σωκράτης ήπιε το κώνειο, ενώ πιθανολογείται να πέθανε στην Αθήνα.

Παρά τις αντιδράσεις στο πρόσωπό της, δεν μπορεί κανείς να αμφισβητήσει πως ήταν μια αξιόλογη και δυναμική προσωπικότητα και γυναίκα που στάθηκε επάξια δίπλα στον Περικλή. Ο καλλωπισμός της Αθήνας και του Πειραιά, όπως και η κάποιας μορφής χειραφέτηση των γυναικών οφειλόταν σε εκείνη, γι’ αυτό και μια μερίδα ιστορικών αποκαλούν τον 5ο αιώνα π.Χ.: «Αιώνα της Ασπασίας»!