ΑΓΙΑ ΣΟΦΙΑ Ο ΥΠΕΡΛΑΜΠΡΟΣ ΝΑΟΣ

Η Ανατολική Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία ιδρύθηκε στις 11 Μαΐου του 330, όταν ο Φλάβιος Βαλέριος Κωνσταντίνος, γνωστός ως Μέγας Κωνσταντίνος, ίδρυσε τη Νέα Ρώμη, ενώ η Κωνσταντινούπολη εγκαινιάστηκε τέσσερα χρόνια αργότερα από τον Ρωμαίο αυτοκράτορα ο οποίος της έδωσε το όνομά του, και την καθόρισε ως νέα πρωτεύουσα, στις ευρωπαϊκές ακτές του Βοσπόρου και στη θέση του αρχαίου Βυζαντίου, αφήνοντας πίσω του για πάντα την παλαιά Ρώμη και όσα αυτή αντιπροσώπευε.

Σαράντα χιλιάδες Γότθοι εργάστηκαν για την ανέγερση των κτιρίων της νέας πρωτεύουσας, ενώ από την Ελλάδα υφάρπαξαν έργα τέχνης, όπως η Στήλη των Όφεων στους Δελφούς, που θα κοσμούσαν την πόλη και θα την έκαναν να φαίνεται, όπως η Ρώμη, το κέντρο του αρχαίου κόσμου. Αλλά ο Κωνσταντίνος υπερσκέλισε τα πρότυπα της Ρώμης όσον αφορά τη θρησκεία, δίνοντας κάλυψη στους πρωτοχριστιανούς, διακηρύττοντας την ανεξιθρησκία. Ο ίδιος δεν ξεκαθάριζε επίσημα την πίστη του, προερχόμενος από τον παγανισμό, ωστόσο βαφτίστηκε χριστιανός στην επιθανάτια κλίνη του.
Έτσι, δεν θα μπορούσε να λείπει από τη νέα πρωτεύουσα ο χριστιανικός ναός. Μαζί με την Αγία Ειρήνη, θεμελίωσε το 330 τον πρώτο ναό της Ύπατης Σοφίας του Ένσαρκου Λόγου του Θεού, ή της Αγίας του Θεού Σοφίας, όπως είναι πιο γνωστό το όνομά του, στα ερείπια αρχαίου ελληνικού ναού προς τιμήν του Απόλλωνα και της Αρτέμιδος, αποκαλώντας τον και «Μεγάλη Εκκλησία», ο οποίος όμως εγκαινιάστηκε στις 15 Φεβρουαρίου του 360 από τον γιο του, Κωνστάντιο. Το 404 η Αγία Σοφία καταστράφηκε από πυρκαγιά και ξαναχτίστηκε από τον Θεοδόσιο Β΄, ο οποίος την εγκαινίασε στις 10 Οκτωβρίου του 415.
Ωστόσο, το 532, με τη Στάση του Νίκα, υπέστη σοβαρές ζημιές. Η Στάση του Νίκα συνέβη κατά τη διακυβέρνηση του αυτοκράτορα Ιουστινιανού, διήρκεσε μία εβδομάδα, με αποτέλεσμα την καταστροφή της μισής πόλης, και έπαυσε μετά την εξόντωση στον Ιππόδρομο της Κωνσταντινούπολης τουλάχιστον 30.000 Βένετων και Πράσινων. Στη διάρκεια αυτής της εξέγερσης καταστράφηκε και ο δεύτερος ναός της Αγίας Σοφίας. Ήταν τόση η ταραχή που ο Ιουστινιανός ήθελε να αποδράσει, αλλά η Θεοδώρα τον έπεισε να παραμείνει και να παλέψει. Ιστορική η φράση της: «Κάλλιστον εντάφιον η βασιλεία» (Το ωραιότερο σάβανο είναι η βασιλεία).

Τότε ήταν που ο Ιουστινιανός οραματίστηκε να κατασκευάσει στην ίδια θέση του κατεστραμμένου ναού, το λαμπρότερο αρχιτεκτονικό θρησκευτικό θαύμα τού τότε γνωστού κόσμου, αλλά και του σημερινού. Στις 23 Φεβρουαρίου του 532, με σχέδια που εκπόνησαν οι αρχιτέκτονες Ανθέμιος Τραλλιανός, Ισίδωρος ο Μιλήσιος και ο Ιγνάτιος, ο Ιουστινιανός θεμελιώνει τον ναό. Και έξι χρόνια αργότερα, και συγκεκριμένα στις 27 Δεκεμβρίου του 537, ο Ιουστινιανός τελεί τα εγκαίνια του τρίτου ναού της Αγίας του Θεού Σοφίας, τα λεγόμενα «θυρανοίξια», τα οποία γιορτάστηκαν λαμπερά, με χιλιάδες ζώα να σφάζονται και μαζί με σιτάρι και ψωμί να διανέμονται δωρεάν στον λαό. Για την επίτευξη αυτού του στόχου εργάστηκαν νυχθημερόν 10.000 τεχνίτες, ενώ ξοδεύτηκαν περίπου 145.000 κιλά χρυσού. Ήταν σ’ εκείνα τα εγκαίνια που, σύμφωνα με τον θρύλο, ο Φλάβιος, Πέτρος, Σαββάτιος Ιουστινιανός, θαμπωμένος από το υπέρλαμπρο δημιούργημά του, αναφώνησε: «Δόξα τω Θεώ τω καταξιώσαντί με τοιούτον έργον επιτελέσαι. Νενίκηκά σε, Σολομών!» Ναι, η Αγία Σοφία ήταν κατά πολύ ανώτερη από τον περίφημο Ναό του Σολομώντα!

Ο ναός της Αγίας Σοφίας λειτουργούσε πλέον ως χριστιανική εκκλησία ομαλά και χωρίς περιπέτειες, πέρα από κάποιες ζημιές λόγω του πανδαμάτορος χρόνου, οι οποίες όμως αποκαθίσταντο άμεσα. Μέχρι την πρώτη άλωση της Κωνσταντινούπολης στο πλαίσιο της Δ΄ Σταυροφορίας στις 13 Απριλίου του 1204. Ήταν τότε που οι Σταυροφόροι εδραίωσαν τη Λατινική Αυτοκρατορία, που διήρκεσε μέχρι τις 15 Αυγούστου του 1261, όταν ο αυτοκράτορας Μιχαήλ Παλαιολόγος ανακαταλαμβάνει την Κωνσταντινούπολη. Στη διάρκεια αυτών των περίπου 60 χρόνων, η Αγία Σοφία λειτουργεί ως Ρωμαιοκαθολικός ναός, με μεγάλες καταστροφές από τους Φράγκους. Τόσο μεγάλες, που ο πάπας Ιννοκέντιος Γ΄ εξέφρασε τον αποτροπιασμό του για τους Σταυροφόρους και τις πράξεις τους, δηλώνοντας: «Η Ελληνική Εκκλησία θα έβλεπε στο πρόσωπο των Λατίνων μόνο προδοσία και έργα του σκότους και θα τους μισούσε σαν σκυλιά».
Από το 1261 έως τη δεύτερη και μεγάλη άλωση της Κωνσταντινούπολης, στις 29 Μαΐου του 1453, από τους Οθωμανούς αυτήν τη φορά, και συγκεκριμένα από τον μόλις εικοσιτριάχρονο Μωάμεθ Β΄ τον Πορθητή, η Αγία Σοφία λειτουργούσε και πάλι ως βυζαντινός ορθόδοξος ναός. Την παραμονή δε της άλωσης από τους Τούρκους, ο τελευταίος αυτοκράτορας της Ανατολικής Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, Κωνσταντίνος ΙΑ΄ Παλαιολόγος, προαισθανόμενος το τέλος του πήγε στην Αγία Σοφία και μετέλαβε. Κάτω από την κυριαρχία της Οθωμανικής αυτοκρατορίας, που διήρκεσε μέχρι το 1922, η Κωνσταντινούπολη μετατρέπεται στην πρωτεύουσά της, και η Αγία Σοφία σε μουσουλμανικό τέμενος. Και βέβαια, οι καταστροφές που επήλθαν ήταν τεράστιες, καθώς οι τοιχογραφίες ασβεστώθηκαν, αφού το Ισλάμ δεν επιτρέπει να διαφαίνονται πρόσωπα στους ιερούς χώρους τους. Πέραν αυτών, η Αγία Σοφία υπήρξε το δείγμα προς αντιγραφή για άλλα τεμένη των Οθωμανών, όπως το Μπλε Τζαμί.
Ο ναός της Αγίας Σοφίας εξακολουθεί να λειτουργεί ως μουσουλμανικό τέμενος, μέχρι τις 24 Νοεμβρίου του 1934, όταν πλέον ο Μουσταφά Κεμάλ Ατατούρκ, στο πλαίσιο του εκσυγχρονισμού της Τουρκίας σε κοσμικό κράτος, όρισε την Αγία Σοφία ως μουσείο, καταργώντας τη μέχρι τότε ιδιότητα του μουσουλμανικού τεμένους.
Το 1985, η UNESCO ανακηρύσσει την Αγία Σοφία Παγκόσμιο Μνημείο Κληρονομιάς, που περιλαμβάνεται στις ιστορικές ζώνες της Κωνσταντινούπολης που έχουν εγγραφεί στον «Κατάλογο Παγκόσμιας Κληρονομιάς», σε μια προσπάθεια για τη διάσωση των ψηφιδωτών του ναού

Στις 10 Ιουλίου του 2020, το Συμβούλιο της Επικρατείας της Τουρκίας ακυρώνει το διάταγμα του Κεμάλ Ατατούρκ του 1934, της μετατροπής της ιδιότητας της Αγίας Σοφίας από τέμενος σε μουσείο, με αποτέλεσμα ο σημερινός πρόεδρος της Τουρκίας Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν να υπογράψει τη σχετική απόφαση μετατροπής της Αγίας Σοφίας από μουσείο σε τζαμί, ανακοινώνοντας μάλιστα ως πρώτη ημέρα προσευχής την 24η Ιουλίου 2020, προκειμένου να έχει τον χρόνο ώστε να καλυφθούν με ειδικές κουρτίνες και με χαλιά –ή με πιο σύγχρονους επιστημονικά τρόπους– τα ψηφιδωτά του ναού και όχι μόνο. Η επιλογή της ημερομηνίας δεν είναι τυχαία. Πρόκειται για «μαύρη» επέτειο για τον Ερντογάν, καθώς στις 24 Ιουλίου του 1923 υπογράφηκε η συνθήκη της Λωζάννης, την οποία δεν αποδέχεται ο σημερινός πρόεδρος της Τουρκίας, ισχυριζόμενος ότι αυτή η συνθήκη στάθηκε αιτία να δοθούν τα δικά «του» νησιά στην Ελλάδα…

Το αρχιτεκτονικό θαύμα της Αγίας Σοφίας

Ο ναός είναι κτισμένος σε αρχιτεκτονικό ρυθμό βασιλικής με τρούλο. Ο κυρίως χώρος του κτίσματος έχει σχήμα περίπου κύβου. Τέσσερις τεράστιοι πεσσοί, που απέχουν μεταξύ τους ο ένας από τον άλλο 30 μ., στηρίζουν τα τέσσερα μεγάλα τόξα πάνω στα οποία εδράζεται ο τρούλος, με διάμετρο 31 μέτρων. Ο τρούλος δίνει την εντύπωση ότι αιωρείται εξαιτίας των παραθύρων που βρίσκονται στη βάση του.
Ο ναός είναι ορθογώνιο οικοδόμημα με μήκος 78,16μ. και πλάτος 71,82μ., κτισμένο στη ΝΔ. πλευρά του πρώτου λόφου της Πόλης με κατεύθυνση ΝΑ. Εσωτερικά διαιρείται από δύο κιονοστοιχίες εξαρτώμενες από τους πεσσούς σε τρία κλίτη. Η Αγία Σοφία αποτελείται από το Αίθριο, τον έξω και τον κυρίως νάρθηκα, και τον κυρίως ναό. Κατά έναν θρύλο, στο Αίθριο του ναού υπήρχε κρήνη, στην οποία ανεγράφετο η καρκινική φράση ΝΙΨΟΝΑΝΟΜΗΜΑΤΑΜΗΜΟΝΑΝΟΨΙΝ» (= ξέπλυνε τις αμαρτίες σου, και όχι μόνο το πρόσωπό σου), που μπορεί να διαβαστεί και ανάποδα αποδίδοντας τις ίδιες λέξεις και το ίδιο νόημα.
Πολλές από τις κολόνες του εσωτερικού, προέρχονται από αρχαίους ναούς, όπως του Μπάαλμπεκ της Συρίας, της Ηλιουπόλεως της Αιγύπτου, της Εφέσου και των Δελφών. Λευκά μάρμαρα από την Προκόνησο, πράσινα από τη Θεσσαλία, χρυσαφιά από τη Λιβύη, κοκκινωπά από τη Φρυγία, από την Καππαδοκία, κ.α., χρησιμοποιήθηκαν για τις υπόλοιπες κολόνες, τα κιονόκρανα και τις επενδύσεις των τοίχων.
Ο ναός είναι τόσο μεγάλος, που την εποχή του Ιουστινιανού απασχολούσε 1.000 κληρικούς, διάφορων βαθμίδων. Το εκπληκτικό της αρχιτεκτονικής της Αγίας Σοφίας είναι επίσης ότι αντέχει στους σεισμούς, όσο μεγάλοι και αν είναι αυτοί, κάτι που έχει επίσης κεντρίσει το ενδιαφέρον των επιστημόνων.
Ένας υπέρλαμπρος ναός, ένα θαύμα της αρχιτεκτονικής παγκοσμίως, που χρειάστηκε μόνο έξι χρόνια για να ολοκληρωθεί, τη στιγμή που ο ναός του Αγ. Πέτρου στη Ρώμη χρειάστηκε 120 χρόνια, του Αγ. Παύλου στο Λονδίνο 35 χρόνια, ο Καθεδρικός ναός του Μιλάνου πάνω από 500 χρόνια, ο Καθεδρικός ναός της Κολονίας 615 χρόνια, η Παναγία των Παρισίων 72 χρόνια!!! Μετά τη μετατροπή της Αγίας Σοφίας σε μουσουλμανικό τέμενος, έχουν προστεθεί τέσσερις μιναρέδες. Από το 537 έως και σήμερα, η Αγία Σοφία αποτελεί ναό-τρόπαιο για 81 Βυζαντινούς αυτοκράτορες, 7 Λατίνους αυτοκράτορες, 32 Σουλτάνους της Οθωμανικής αυτοκρατορίας και 12 προέδρους της Τουρκικής Δημοκρατίας. Αμέτρητοι θρύλοι, αμέτρητες έρευνες, αμέτρητα βιβλία για την Αγία Σοφία του κόσμου όλου.
Σήμερα, εν έτει 2020, ο πρόεδρος της Τουρκίας διέταξε την αλλαγή του χαρακτηρισμού του από Μουσείο σε οθωμανικό τέμενος. Θλίψη…

«Της Αγιάς Σοφιάς» (Δημοτικό τραγούδι)

Σημαίνει ο Θιος, σημαίνει η γης, σημαίνουν τα επουράνια,
σημαίνει κ’ η αγιά Σοφιά, το μέγα μοναστήρι,
με τετρακόσια σήμαντρα κ’ εξηνταδυό καμπάναις,
κάθε καμπάνα και παπάς, κάθε παπάς και διάκος.
Ψάλλει ζερβά ο βασιλιάς, δεξιά ο πατριάρχης,
κι’ απ’ την πολλή την ψαλμουδιά εσειόντανε οι κολόνναις.
Να μπούνε ’ς το χερουβικό και νά βγη ο βασιλέας,
φωνή τούς ήρθε εξ ουρανού κι’ απ’ αρχαγγέλου στόμα.
«Πάψετε το χερουβικό κι’ ας χαμηλώσουν τ’ άγια,
παπάδες πάρτε τα γιερά, και σεις κεριά σβηστήτε,
γιατί είναι θέλημα Θεού η Πόλη να τουρκέψη.
Μόν’ στείλτε λόγο ’ς τη Φραγκιά, νάρτουνε τρία καράβια,
το ’να να πάρη το σταυρό και τάλλο το βαγγέλιο,
το τρίτο, το καλύτερο, την άγια τράπεζά μας,
μη μας την πάρουν τα σκυλιά και μας τη μαγαρίσουν».
Η Δέσποινα ταράχτηκε, κ’ εδάκρυσαν οι εικόνες.
«Σώπασε, κυρά Δέσποινα, και μη πολυδακρύζης,
πάλι με χρόνους, με καιρούς, πάλι δικά μας θα ’ναι.»