1821: 200 χρόνια Μετα-Επανάστασης

Το πρόθεμα «μετα» ως πρώτο συνθετικό επεξεργάζεται τη δεύτερη λέξη που ακολουθεί. Στα ιστορικά συμβάντα το «μετά» γεφυρώνει το τότε στο σήμερα, παρακολουθώντας μέσα από τους ιστορικούς αναχρονισμούς την εξέλιξή του και την επιρροή του στον κοινωνικό μετασχηματισμό.

Ήταν μια απλή χρονική συγκυρία της στιγμής, που ολοκληρώθηκε χωρίς καμία άλλη δυναμική, ή δρομολόγησε καταστάσεις που διαφοροποίησαν την πορεία της ανθρωπότητας αντικαθιστώντας την παλαιά με τη νέα πραγματικότητα; Διακόσια χρόνια μετά τη σημαντική, τόσο για τη χώρα μας όσο και για υπόλοιπη Ευρώπη, Επανάσταση του 1821, τα ερωτήματα είναι πολλαπλά. Τι σήμαινε για τότε και τι για σήμερα; Σε αυτή την πορεία συγκρότησης του νέου Ελληνικού κράτους πώς στάθηκαν πολιτικές τακτικές και κυβερνώντες και πώς αντιδρούσε ο λαός; Τι κατευθύνσεις είχε αυτή η πορεία και ποια τα αποτελέσματα που παρήγαγε σε κάθε επιμέρους ιστορική περίοδο;

Οι προσεγγίσεις πολλές, οι απόψεις και απαντήσεις ακόμα περισσότερες. Η προσέγγιση αυτού του κειμένου ακολουθεί τον δρόμο των προσωπικών αποριών και συλλογισμών. Αφήνω στην άκρη τα αντίστοιχα ιστορικά βιβλία και πηγαίνω να συναντήσω ένα άγαλμα. Αυτό του Θεόδωρου Κολοκοτρώνη. Λέγεται ότι τα αγάλματα είναι οι σιωπηλοί παρατηρητές των πάντων και δεν σκουριάζουν όταν τους μιλάς, αν και στην ουσία αυτές οι κουβέντες είναι το δικό μας αντιοξειδωτικό. Απόρησα και εγώ με τον ποταμό των λέξεών μου:

Μας δείχνεις μια κατεύθυνση, χωρίς όμως να κοιτάς το χέρι σου. Το χέρι σου σε ευθυτενή στάση προσταγής, το κεφάλι σου στο πλάι, η ματιά σου βροντερή και αυστηρή. Μας περιμένεις να έρθουμε σιμά σου, μας ψάχνεις ή μας βλέπεις πού βρισκόμαστε; Γι’ αυτό και έχεις αυτήν τη ματιά στο βλέμμα σου; Ορίζει η ματιά την κατεύθυνση του χεριού σου ή το χέρι σπρώχνει το μάτι, που καλεί άλλοτε τα παλικάρια σου και τώρα εμάς στην μάχη της ζωής;

Σκέπτομαι, αν με ρωτούσες για τι είμαι ξεχωριστή και περήφανη στη ζωή μου, τι απάντηση θα σου έδινα. Αποφεύγω να με ρωτήσω γι’ αυτό, όπως και αν θεωρούμαι απόγονός σου. Όχι ιστορικά, μα προσωπικά.

Είσαι σε έναν πολυσύχναστο εμπορικό δρόμο, στον προαύλιο χώρο της Παλαιάς Βουλής, δίπλα στα τραπεζάκια ενός υπαίθριου καφέ-μπαρ. Έχω κάτσει πολλές φορές σε αυτά τα τραπέζια, μιλώντας και διασκεδάζοντας, και όσο μιλώ με την άκρη του ματιού μου σε βλέπω ατάραχο και βέβαιο. Εσύ ξέρεις γιατί είσαι έτσι. Εγώ έχω απορίες μόνο. Άραγε, πίστευες ότι 200 χρόνια μετά θα μιλούσαμε για σένα; Ότι το πορτρέτο σου θα στολιζόταν με σημαιάκια σε σχολικές παραστάσεις, θα γράφονταν ποιήματα και τραγούδια για σένα; Ξεπέρασες και την Πυθία σε δάφνες τιμητικές.

Αναρωτιέμαι, εσύ για ποιους μίλαγες; Άραγε, ήθελες να μοιάσεις σε κάποιους; Όταν έβαζες την περικεφαλαία σου και ριχνόσουν στη μάχη, ήξερες τον Λεωνίδα, τον Θεμιστοκλή, τον Πλάτωνα; Ήθελες άραγε ποτέ, μετά το τέλος της επανάστασης και της θεμελίωσης του Νέου Ελληνικού Κράτους, να γύριζες τον χρόνο πίσω, να ξανάρχιζες από την αρχή με ένα διαφορετικό αποτέλεσμα αυτήν τη φορά; Για να γίνεις ήρωας ξεκίνησες ή από ανάγκη; Ή αυτή η ανάγκη της ζωής είναι που σε κάνει ήρωα τελικά;

Είχες ακούσει, όταν ριχνόσουν στον επαναστατικό ξεσηκωμό, για τον Διαφωτισμό, την Αμερικάνικη και τη Γαλλική Επανάσταση; Σας ταύτισαν με αυτά ως συνέχεια και εξέλιξή τους. Γνώριζες αυτά που τώρα μας εξηγούν οι ιστορικοί, για τον σημαντικό και παγκόσμιο ρόλο της Επανάστασής σας, που διαμόρφωσε και θεμελίωσε τη νέα αντίληψη δημιουργίας έθνους και χώρας;

Πραγματοποιήσατε τις μεγάλες κοινωνικές, πολιτικές και ιδεολογικές ανατροπές που δημιούργησαν τη νεωτερικότητα. Ήσαστε το ρήγμα ανατροπής του παλαιού κόσμου, που ίδρυσε αυτοκρατορίες, βασίλεια και αποικίες, ανατρέποντας ουσιαστικά την παραδοσιακή πολιτική και οικονομική τάξη. Το κάλεσμά σας, για ξεσηκωμό του γένους, αποτέλεσε ουσιαστικά την ίδρυση ενός νέου συνταγματικού αστικού κράτους θεσμών. Δεν ξέρω πόσο υπολόγιζες την καλούμενη «αστική τάξη» της χώρας μας, που στην ουσία δεν ήταν τίποτα άλλο εκτός από τους τότε κοντραμπατζήδες και τους «διανοούμενους» πολικάντηδες της εποχής. Το δικό σας κάλεσμα ήταν βαθιά πολιτικό και λαϊκό. Ήταν τον λαό που καλέσατε να διαμορφώσει την τύχη του και να είναι ο πυρήνας του νέου πολιτεύματος σε αυτήν τη νέα χώρα που θα έφτιαχνε. Τον πρώτο ρόλο τον είχαν ο λαός και οι κλεφταρματολοί στον αγώνα σας, σε πείσμα πολιτικών και ξένων που έκαναν τους δικούς τους συσχετισμούς και κουμάντα.

Πώς να ένιωσες, ακριβέ μου στρατηγέ, όταν τους είδες να αρπάζουν κυριολεκτικά τη λευτεριά σας με την τοποθέτηση Καθολικού βασιλέα εκ Βαυαρίας επικεφαλής σας; Η σπορά όμως των αυτοδιοικούμενων επαναστατικών ομάδων στη Ρούμελη και στον Μοριά, που μετέστρεψαν συνειδήσεις, είναι αυτή η σπορά που δήλωσε ανυπότακτη ανυπακοή στο νέο αυτό πολίτευμα. Άλλοι φυλακιστήκατε, άλλοι εξοριστήκατε, άλλοι απομονωθήκατε στις μνήμες σας και στην παραδοχή της «ήττας» σας για την προσδωκώμενη νέα χώρα έναντι του νεοσύσαστου Ελληνικού κράτους. Είχατε ζυμωθεί σε νίκες και σε ήττες. Ωστόσο, δεν μπορεί να μην είχατε μια κάποια σχετική ικανοποίηση. Το σύγχρονο νέο Ελληνικό κράτος ήταν πια μια πραγματικότητα, και ας είχε αυτήν τη βαριά σκιά στα λόγια του ο Μακρυγιάννης: «Γιατί χύθηκε τόσο αίμα;...»

Δεν ξέρω πώς θα το πάρεις αυτό που θα σου πω, αλλά, να, μετά ακολούθησαν η Ιταλία και η Γερμανία, φτιάχνοντας και εκείνες τη δική τους χώρα.

Μετά, ανάλογα τις εποχές και τις ιστορικές ανάγκες, μάθαμε να σας βλέπουμε με τριπλή ματιά. Πότε μέσω του Διαφωτισμού και της αστικής τάξης, πότε στα αντιστασιακά χρόνια, και ήταν πολλά διάσπαρτα αυτά τα χρόνια στη σύγχρονη ιστορία μας, ο κλεφτοπόλεμός σας ερχόταν στην επιφάνεια και στο τέλος η εικόνα του ξυπόλητου, αγνού αγωνιστή με τα λόγια του Μακρυγιάννη έγινε η σκεπή σας.

Το ξέρω ότι τώρα γελάς δυνατά, γιατί γνωρίζεις όλα τα κονέ του Μακρυγιάννη, πότε με εσάς, πότε με τον βασιλιά, αλλά το θέμα μας δεν είναι εκείνος, αλλά εσύ, Θεόδωρε Κολοκοτρώνη, και το άγαλμά σου. Όπως είμαι σίγουρη ότι μειδιάς, όταν ακούς τις κουβέντες περί εθνικής ομοιογένειας, ομοψυχίας, μεγαλουργήματος. Γιατί εσύ έζησες όλους τους αλληλοσκοτωμούς σας, τις αντιπαλότητες για τη νομή της εξουσίας στα επαναστατικά χρόνια. Κατάφερες, όμως, να συννενοηθείς με τους άλλους συμπολεμιστές και φίλους σου οπλαρχηγούς, και ας μην είχατε την ίδια γλώσσα και τα ίδια ήθη και έθιμα. Να ήταν, άραγε, ο απόηχος των λόγων του Ρήγα για κοινό αγώνα όλων των Ελλήνων, των Τούρκων και των Βαλκάνιων έναντι της δεσποτικής τυραννίας του Σουλτάνου;

Είμαι σίγουρη ότι το αεράκι της μουριάς έφερε αυτά τα λόγια στα αυτιά σου. Τα αγάπησες και τα έπραξες. Γι’ αυτό, αγαπημένε μου γέροντα, σκιάζομαι με τις άναρθρες εθνικιστικές κραυγές της διαστρεβλωμένης σημασίας του έθνους. Να σου πω, νιώθω άβολα με τα τσαρούχια, με πιάνουν γέλια όταν τα βλέπω. Δεν τα θεωρώ ούτε σύμβολα ούτε νιώθω εθνική υπερηφάνεια όταν τα βλέπω, αυτό που με νοιάζει είναι πως περπάτησαν μέσα στην ιστορία. Με πιάνει και θλίψη, όταν τα βλέπω σκονισμένα στα τουριστικά μαγαζιά να περιμένουν τον υποψήφιο αγοραστή τους.

Ξέρεις, παππού Θεόδωρε, εμείς οι πενηντάρηδες, λόγω της κακοποίησης των συμβόλων μας όπως είναι η σημαία, από τη δικτατορία και όπως αυτή χρησιμοποιήθηκε ως νομιμοποίηση φρονήματος, για πολλές δεκαετίες νιώθουμε μια αμηχανία όταν τη βλέπουμε. Έχουμε, βλέπεις, και το άλλο συναίσθημα και αίσθηση της μνήμης, πως την κρατήσατε εσείς, οι αντιστασιακοί στη γερμανική κατοχή, οι νέοι του Πολυτεχνείου. Και με τα δημοτικά τραγούδια πέρασε καιρός για να συμφιλιωθώ και να απολαύσω τον θησαυρό τους. Ούτε ντύθηκα ποτέ «Αμαλία», όσο και να συμβολίζει το νεοσύσαστο κράτος μας δεν συμβολίζει εσάς. Ούτε όμως και με κάποια άλλη παραδοσιακή φορεσιά ντύθηκα ποτέ. Νιώθω συστολή όταν τις κοιτάζω. Φαντάσου να τις φορώ και το χέρι μου να είναι ταυτόχρονα η προέκταση του messenger. Τι είναι αυτό; Μόλις σου το εξηγήσω, είμαι σίγουρη ότι θα το χρησιμοποιήσεις για το νέο σου κάλεσμα, αυτό που ξέρεις. Τις κοιτάζω στα λαογραφικά μουσεία και απορώ με αυτό το θωρακισμένο βάρος που ντύνοταν οι τότε κοπέλλες. Ίσως το ράψιμο αυτών των φορεμάτων να ήταν για εκείνες ο προσωπικός τους χρόνος για ένα ταξίδεμα του νου τους.

Αγαπημένε μου γέροντα, εμείς οι σημερινοί πενηντάρηδες είμαστε η γενιά τού μετά, βρισκόμαστε στην ουρά των γεγονότων, είτε αυτή ήταν η δικτατορία, τα γεγονότα της Νομικής και η εξέγερση του Πολυτεχνείου, η πτώση της χούντας, η αποκατάσταση της Δημοκρατίας, τα πρώτα χρόνια της Μεταπολίτευση. Τα ζούσαμε αλλά δεν τα καταλαβαίναμε, λόγω ηλικίας, γι’ αυτό και ζηλεύουμε λίγο όταν ακούμε τις βιωματικές εμπειρείες εκείνων που τα έζησαν. Καταγράφτηκαν όμως μέσα μας και έγιναν οδηγοί μας. Ζήσαμε σε χρόνια δημοκρατικών ελευθεριών, γι’ αυτό και σκεφτόμαστε λιγάκι διαφορετικά από τους προηγούμενους. Έβλεπα τη γιαγιά μου σε κάθε εθνική επέτειο, η πρώτη γουλιά του κρασιού της να είναι για το συγχώριο των νεκρών παλικαριών, των εκτελεσθέντων και δολοφονημένων. Κάπως έτσι σας έμαθα. Μετά ήρθαν τα σχολεία...

Πώς ορίζεται η συνέχεια; Αρκεί να είσαι προγονός μου; Αποτελώ συνέχειά σου; Μένουμε στον ίδιο τόπο, αλλά δεν βλέπουμε το ίδιο τοπίο, έχουμε κοινές γλωσσικές ρίζες, αλλά αρκεί αυτό; Από παιδί σε αγαπούσα εκεί στις σχολικές αίθουσες, τα παιδιά αγαπούν τους ήρωες, παππού Θοδωρή, οι μεγάλοι τούς αποφεύγουν, υπάρχει αυτή η απόσταση στον διαφορετικό δρόμο της ζωής, της καθημερινότητας και του ηρωισμού. Αν και νομίζω ότι κι εσύ θα είχες την καθημερινότητά σου με τόσα παιδιά και εγγόνια που είχες. Αλήθεια, πραγματικοί απόγονοί σου είναι τα τρισέγγονά σου, ή και εγώ; Τι πά’ να πει να είσαι απόγονος;

Σε θαυμάζω, θα σε θαύμαζα και αν δεν ήσουν Έλληνας, αλλά, να, τώρα σε νιώθω πιο κοντά, σαν τον φίλο του παππού μου, τον κύριο Νικόλα. Οι ήρωες είστε το αποκούμπι μας, όταν η ζωή μας πάει στα απόκρημνά της. Όταν δεν πάει καλά η κατάσταση, σε σκέφτομαι και συλλογίζομαι τι θα έκανες. Ξέρεις, το όνομά σου στα δύσκολα το θυμόμαστε, αλλά και πάλι οι περισσότεροι δεν βαδίζουμε στα χνάρια σου, κάποιοι όμως το επιχειρούν, και τότε δημιουργούνται τα νέα ιστορικά συμβάντα που θα εξηγήσουν αργότερα οι ιστορικοί.

Έτσι, καθώς βλέπω το αγαλμά σου στην Αθήνα, συνειρμικά θυμάμαι το «δίδυμο» άγαλμά σου στο Ναύπλιο, την πρώτη μας πρωτεύουσα, εκεί που συντάχτηκε το πρώτο Σύνταγμά μας. Είχες και κάποια κτηματάκια εκεί, φυλακίστηκες κιόλας σε αυτή την πόλη. Το μέρος που φυλακίστηκες έγινε τουριστική ατραξιόν. Ποτέ δεν κατάλαβα πώς αυτοί οι χώροι βασανισμένων ψυχών μετατρέπονται σε τουριστικές ξεναγήσεις τουριστικές ξεναγήσεις, αντί για χώροι τιμής και σεβασμού. Αυτό το δίδυμο άγαλμά σου κατασκευάστηκε από τα κανόνια της Ακροναυπλιάς που σκούριαζαν, αυτό το άγαλμα είναι που πρώτα φιλοτέχνησε ο Λάζαρος Σώχος και στήθηκε πρώτο στο Ναύπλιο. Έχοντας τα καλούπια, πρότεινε ένα αντίστοιχο άγαλμα να στηθεί στην Αθήνα, όπως και έγινε. Στήθηκε το 1904 και η αρχική του θέση ήταν σε μια νησίδα Σταδίου και Κολοκοτρώνη. Στην τωρινή του θέση μεταφέρθηκε το 1954, κατά την ανάπλαση του προαύλιου χώρου της Παλαιάς Βουλής. Ο γλύπτης ήθελε να φτιάξει ένα αυθεντικό αντίγραφο του ήρωα, για να φαίνεται η χαίτη του, η επιτροπή όμως του ζήτησε να φτιάξει μια στιβαρή ηρωική φιγούρα. Ο Σώχος «υπάκουσε», αλλά εσωτερικά της περικεφαλαίας έφτιαξε μια επιγραφή που έγραφε «Παρά την θέληση του Σώχου, Κολοκοτρώνη μου ξαναφόρεσε την περικεφαλαία» και η οποία ανακαλύφθηκε σε εργασίες συντήρησης του αγάλματος το 2002. Είμαι σίγουρη ότι κάποιες τέτοιες μικρές επαναστατικές πράξεις καθημερινότητας ζητάς και από εμάς, λόγω προγονικής σχέσης.

Αγαπημένε μου Θεόδωρε Κολοκοτρώνη, γιορτάσαμε τα 200 χρόνια από την Επανάστασή σας του 1821. Μάλλον δεν τα πας καλά με τις επετείους. Η πρώτη των 100 χρόνων ήταν το 1921, ένα χρόνο πριν από τη Μικρασιατική Καταστροφή, το 1971 στα χρόνια της δικτατορίας ήταν εκείνη των 150 χρόνων με ό,τι αυτό σημαίνει.

Η φετινή επέτειος των 200 χρόνων λόγω πανδημίας είχε ιδιαίτερα χαρακτηριστικά. Ήταν μια τιμητική εκδήλωση ενός κλειστού clump επισήμων. Με αδειανά πουκάμισα, για να θυμηθούμε τον ποιητή, με αδειανές πόλεις, και με επίσημες σημαίες όμως δεν γιορτάζεται η πραγματική σημασία της σημαντικής Επανάστασης του 1821, της λαϊκής επανάστασης για ελευθερία και για τη γέννηση του κράτους μας. Σε αυτήν την επανάσταση παρών ήταν ο λαός και οι οπλαρχηγοί του με μπαρουτοκαπνισμένες σημαίες, όπως έχουν όλοι οι αγώνες. Όπως παρών ήταν και είναι ο λαός όλα αυτά τα 200 χρόνια, με όλα τα μελανά σημεία της ιστορίας και κράτησε αυτό το κράτος. Οι επίσημοι τότε και πάντα βρίσκονται αλλού στις εκάστοτε συζητήσεις τους, να το πούμε ευγενικά. Σε αδειανούς δρόμους από την ανάσα του λαού, δεν χρειάζονται παρελάσεις, αρκούσε μια σεμνή τελετή ευγνωμοσύνης και περισυλλογής, με κυρίαρχη σκέψη τι σηματοδοτεί η τότε επανάσταση στο σήμερα. Και όταν περάσει ο καιρός της πανδημίας, τότε όλοι μας, λαός και κυβερνώντες, να τα γιορτάσουμε αυτά τα 200 χρόνια, όπως ξέρουμε να γιορτάζουμε. Κυρίαρχο τραγούδι σε αυτή την επέτειο, Γέρο του Μοριά, είναι το «Ας κρατήσουν οι χοροί...» ενώ είμαστε κλεισμένοι στα σπίτια μας, όσο για τις αυτόνομες κοινότητες των Ελλήνων μέσα στην τουρκοκρατία, του τραγουδιού, αποσιωπητικά μόνο. Προσωπικά, αγαπημένε μου Θεόδωρε, θα διάλεγα άλλα τραγούδια, του Νιόνιο μας, την «Ωδή στον Γεώργιο Καραϊσκάκη» για τον στίχο «πού πας παλικάρι ωραίο σαν μύθος, κι ολόισια στο θάνατο κολυμπάς», και την «Αθανασία», και το «Τσάμικο» των Μ. Χατζιδάκι - Ν. Γκάτσου για τη νίκη της μνήμης στον θάνατο στο σκληροτράχηλο μέτωπό σου.

Αγαπημένε μου πρόγονε Θεόδωρε Κολοκοτρώνη, λόγω υγειονομικής βραδινής απαγόρευσης κυκλοφορίας, ήρθε η ώρα να σε αποχαιρετήσω.

Την επόμενη φορά που θα καθήσω στο διπλανό σου υπαίθριο μπαράκι με ένα νεύμα στον σερβιτόρο, σε ξέρει κι εκείνος, πες αυτό που περιμένω να ακούσω: «Τα ποτά και η ελευθερία κερασμένα από εμένα, τον Θεόδωρο Κολοκοτρώνη»…